Zasiedzenie lasu państwowego – czy jest możliwe?

Zasiedzenie jest formą nabycia praw do nieruchomości. Często zdarza się, że posiadaczem samoistnym gruntów leśnych należących do Skarbu Państwa jest osoba prywatna. Czy takie nieruchomości mogą zostać przez nią nabyte przez zasiedzenie? Przeczytaj dzisiejszy artykuł i poznaj orzecznictwo.

Zdarza się, że grunty leśne, które formalnie należą do Skarbu Państwa, od dziesięcioleci znajdują się w rękach prywatnych posiadaczy. W wielu takich przypadkach nieruchomości te użytkuje się w sposób niezwiązany z gospodarką leśną – zazwyczaj wykorzystywane są pod uprawy rolne. Tego typu sytuacje występują na terenie całego kraju, ale są szczególnie częste na tzw. Ziemiach Odzyskanych, czyli w północnych i zachodnich województwach. Skala rozbieżności jest różna, jednak na terenach wiejskich niczym nadzwyczajnym nie jest, gdy rzeczywiste władanie nieruchomościami nie odpowiada zapisom znajdującym się w ewidencji gruntów. Dzieje się tak głównie dlatego, że po wojnie administracja w sposób pospieszny i niedokładny ewidencjonowała mienie przejmowane przez osadników. Pomiarów w terenie często dokonywały osoby o wątpliwych kompetencjach, a dane z poniemieckich dokumentów (jeśli istniały) były kopiowane bez weryfikacji z rzeczywistym stanem.

Powyższe jest o tyle istotne, że zgodnie z art. 172 § 1 Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (dalej: kc), posiadacz nieruchomości niebędący jej właścicielem nabywa własność, jeżeli posiada nieruchomość nieprzerwanie od lat 20 jako posiadacz samoistny, chyba że uzyskał posiadanie w złej wierze (zasiedzenie). W tym drugim przypadku czas potrzebny do nabycia własności wynosi 30 lat (art. 172 § 2 kc). 

Pojawia się zatem pytanie, czy kwestie własnościowe można uregulować poprzez nabycie gruntów w drodze stwierdzenia zasiedzenia lasu państwowego?

Konieczność zachowania strategicznych zasobów kraju wyklucza zasiedzenie lasu

Zgodnie z art. 2 Ustawy z dnia 6 lipca 2001 r. o zachowaniu narodowego charakteru strategicznych zasobów naturalnych kraju (dalej: ustawa), zasoby naturalne – w tym lasy – stanowiące własność Skarbu Państwa nie podlegają przekształceniom własnościowym, z zastrzeżeniem przepisów zawartych w ustawach szczególnych.

W myśl pierwszego stanowiska, powyższy przepis wyklucza możliwość zasiedzenia lasu. Jak argumentowano w Wyroku Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 5 października 2007 r. sygn. akt I CSK 223/07: niezbędne jest uwzględnienie nie tylko sytuacji posiadacza, ale także ogólnych zasad porządku prawnego i obowiązujących przepisów. W stanie faktycznym sprawy oznacza to, że niezbędne jest uwzględnienie też uregulowania zawartego w art. 2 ustawy. Wykładnia tego przepisu może być różna, jednak z ustawy oraz uzasadnienia jej projektu wynika, że generalnym założeniem ustawodawcy było niedokonywanie zmian stosunków własnościowych w odniesieniu do strategicznych zasobów naturalnych kraju.

Zasiedzenie nieruchomości stanowiącej las państwowy jest możliwe

Odmienny pogląd od wskazanego powyżej, wyraził sąd w Uchwale Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 21 czerwca 2023 r. sygn. akt III CZP 94/22. W orzeczeniu tym wyraźnie stwierdzono, że art. 2 ustawy nie wyłącza możliwości zasiedzenia nieruchomości stanowiącej las państwowy. Przyznano przy tym, że w doktrynie problem relacji między instytucją zasiedzenia a zakazem przekształceń własnościowych (zwłaszcza w kontekście zasiedzenia lasów państwowych) nie był dotychczas przedmiotem szerszej analizy.

W swoim uzasadnieniu sąd przede wszystkim podniósł, że pojęcie „przekształcenia własnościowe” powinno być rozumiane wąsko, obejmując w szczególności procesy takie jak prywatyzacja i reprywatyzacja, ale wyłączając z tego zakresu zasiedzenie. Dodatkowo argumentował, że m.in.:

• Nie wydaje się przekonujący pogląd, że uznanie możliwości zasiedzenia nieruchomości będących lasami państwowymi mogłoby prowadzić do nabywania innych strategicznych zasobów naturalnych kraju. Fakt, że strategiczne zasoby naturalne obejmują nie tylko nieruchomości, ale także inne dobra, które nie są rzeczami w rozumieniu kodeksu cywilnego, wspiera wąskie rozumienie pojęcia „przekształcenia własnościowe”.
• Nie wydaje się uzasadnione preferowanie nieruchomości leśnych kosztem nieruchomości rolnych. Grunty rolne są niezbędne do zaspokajania podstawowych potrzeb ludzkich, dlatego nie można uznawać, że ustawodawca nadaje wyższy status lasom państwowym w porównaniu do gruntów rolnych, nawet jeśli lasy są określane jako dobra strategiczne.

Trzeba jednocześnie zaznaczyć, że zdanie odrębne do uchwały wyrazili Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Małgorzata Manowska, a także Sędzia Sądu Najwyższego Kamil Zaradkiewicz. Zajęli oni stanowisko, że termin „przekształcenia własnościowe” należy rozumieć w sposób dosłowny, to jest jako zmianę właściciela, a w konsekwencji statusu właścicielskiego określonego dobra prawnego – w niniejszej sprawie lasu państwowego.

Zasiedzenie lasu państwowego jest możliwe, ale tylko w szczególnych przypadkach

Odmienne od przywołanych powyżej stanowisko można znaleźć w Postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 28 czerwca 2017 r. sygn. akt IV CSK 509/16. Sąd przypomniał w nim, że ustawą szczególną w rozumieniu art. 2 ustawy w odniesieniu do lasów państwowych jest Ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach, która nie statuuje bezwzględnego zakazu przekształceń własnościowych w odniesieniu do nieruchomości leśnych stanowiących własność Skarbu Państwa. Natomiast w art. 38 określa wypadki i zasady sprzedaży w drodze przetargu publicznego takich nieruchomości znajdujących się w zarządzie Lasów Państwowych. Mianowicie, sprzedaż może nastąpić: 

• w razie zbywania udziałów, gdy jednym ze współwłaścicieli jest Skarb Państwa; 
• regulacji granicy polno-leśnej; 
• stwierdzenia przez nadleśniczego nieprzydatności gruntów, budynków i budowli na potrzeby gospodarki leśnej;
• zmiany przeznaczenia na cele nieleśne i nierolnicze, 
• gdy jest to podyktowane ważnymi względami gospodarczymi lub społecznymi.

Do sprzedaży wymagana jest zgoda Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych, względnie ministra właściwego do spraw środowiska, chyba że chodzi o grunty leśne i nieleśne o powierzchni do 1 ha, jeśli stanowią enklawę wśród gruntów innej formy własności.

Sąd sformułował pogląd, że w konsekwencji art. 1 pkt 3 w zw. z art. 2 ustawy, należy rozumieć w ten sposób, że tylko w tych przypadkach, w których dopuszczalny jest obrót nieruchomościami leśnymi Skarbu Państwa, dopuszczalne jest zasiedzenie takiej nieruchomości lub jej części, albo udziału w niej.

Zasiedzenie lasu państwowego – podsumowanie

Podsumowując, obecnie w orzecznictwie istnieją trzy odrębne poglądy:

• Zmiany własnościowe w odniesieniu do strategicznych zasobów naturalnych, takich jak lasy, są niedopuszczalne – a zasiedzenie należy przyjąć za formę przekształcenia własnościowego.
• Zasiedzenie lasów państwowych jest możliwe, gdyż pojęcie „przekształcenia własnościowe” powinno być interpretowane wąsko, obejmując w szczególności prywatyzację i reprywatyzację, a nie zasiedzenie.
• Zasiedzenie lasów państwowych jest możliwe, ale tylko w szczególnych przypadkach, kiedy dopuszczalny jest obrót nieruchomościami leśnymi (tj. zgodnie z Ustawą o lasach).

W związku z powyższym, każda osoba planująca nabycie nieruchomości leśnej w drodze zasiedzenia powinna być świadoma, że postanowienie sądu w takiej sprawie może być nieprzewidywalne. Ostateczna decyzja w dużej mierze zależeć będzie od interpretacji przez sąd terminu „przekształcenia własnościowe”.

Źródła:

• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny

• Ustawa z dnia 6 lipca 2001 r. o zachowaniu narodowego charakteru strategicznych zasobów naturalnych kraju

• Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 5 października 2007 r. sygn. akt I CSK 223/07

• Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 28 czerwca 2017 r. sygn. akt IV CSK 509/16

• Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 21 czerwca 2023 r. sygn. akt III CZP 94/22

• Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 czerwca 2017 r. sygn. akt IV CSK 509/16