Zmiana sposobu użytkowania lokalu – jak się ją ustala?

Czy wystarczy zmienić szyld, aby w sklepie uruchomić gabinet dentystyczny lub studio fitness? Niekoniecznie. Zmiana sposobu użytkowania lokalu bez zgłoszenia może zostać uznana za samowolę budowlaną – nawet jeśli nie przebudowano ani jednej ściany. Sprawdź, kiedy dochodzi do takiej sytuacji, jak wygląda kontrola i co grozi za naruszenie przepisów.

Czy w miejscu, w którym dotychczas był np. sklep, można bez przeszkód i z dnia na dzień otworzyć siłownię, szkołę tańca lub gabinet dentystyczny? Każdy przedsiębiorca powinien mieć świadomość, że zmiana sposobu użytkowania lokalu bez stosownego zgłoszenia będzie traktowana jak samowola budowlana (przeczytaj artykuł: Czym jest samowola budowlana?). Konsekwencje mogą grozić nawet wtedy, gdy zmiana nie wiązała się z żadnymi pracami budowlanymi. Jak wygląda kontrola organu architektoniczno-budowlanego i co grozi w przypadku stwierdzenia naruszenia przepisów?

Kiedy dochodzi do zmiany sposobu użytkowania lokalu?

Zgodnie z art. 71 ust. 1 Ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (dalej: pb), przez zmianę sposobu użytkowania obiektu budowlanego lub jego części rozumie się w szczególności:

• podjęcie bądź zaniechanie w obiekcie budowlanym lub jego części działalności zmieniającej warunki: bezpieczeństwa pożarowego, powodziowego, pracy, zdrowotne, higieniczno-sanitarne, ochrony środowiska bądź wielkość lub układ obciążeń;
• podjęcie w obiekcie budowlanym lub jego części działalności zaliczanej do przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko w rozumieniu ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko.

Jak wielokrotnie wskazywano w orzecznictwie, z analizy treści wskazanego przepisu wynika, że ustawodawca nie przedstawił jednoznacznej definicji pojęcia zmiany sposobu użytkowania obiektu budowlanego lub jego części. Katalog przypadków uznawanych za zmianę użytkowania ma charakter otwarty – co podkreśla użycie sformułowania „w szczególności”. Oznacza to, że wymienione tam przykłady nie wyczerpują wszystkich możliwych sytuacji, a każda czynność, która istotnie wpływa na sposób korzystania z obiektu, może zostać zakwalifikowana jako jego zmiana użytkowania, nawet jeśli nie została wskazana wprost w przepisie (por. Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 21 stycznia 2025 r. sygn. akt II SA/Wr 669/24). 

Planując zmianę prowadzonej działalności, należy zatem zachować daleko idącą ostrożność. Przede wszystkim – zmiana sposobu użytkowania obiektu budowlanego lub jego części wymaga zgłoszenia organowi administracji architektoniczno-budowlanej. W zgłoszeniu należy określić dotychczasowy i zamierzony sposób użytkowania oraz dołączyć do niego wymaganą przepisami dokumentację (art. 71 ust. 2 pb).

Kontrola organu architektoniczno-budowlanego

Jeśli pojawi się podejrzenie, że właściciel lokalu zaczął wykorzystywać go w inny sposób niż dotychczas – na przykład zamiast mieszkania urządził tam salon kosmetyczny – a nie zgłosił tego zgodnie z przepisami, organ nadzoru budowlanego ma obowiązek zareagować. Takie działania są elementem jego ustawowego zadania, jakim jest nadzór nad przestrzeganiem prawa budowlanego (art.81 ust.1 pb).

W pierwszej kolejności przeprowadza się kontrolę na miejscu. Dotyczy ona konkretnego obiektu budowlanego lub jego części (np. lokalu), w którym miała nastąpić zmiana przeznaczenia. Aby ustalić, czy rzeczywiście doszło do zmiany sposobu użytkowania, urzędnik sprawdza, jak lokal był legalnie wykorzystywany – odwołuje się przy tym do wcześniejszej dokumentacji, np. pozwolenia na budowę lub decyzji o pozwoleniu na użytkowanie. Zdarza się jednak, że w przypadku starszych budynków dokumentacja nie zachowała się lub nie określa jednoznacznie przeznaczenia danego lokalu. W takiej sytuacji decydujące znaczenie ma faktyczny, utrwalony sposób korzystania z obiektu – czyli to, jak lokal był użytkowany w praktyce przez dłuższy czas. Co istotne – chociaż wpisy w księdze wieczystej mogą stanowić istotny materiał dowodowy, to same w sobie nie stanowią podstawy do ustalenia legalnego sposobu użytkowania. Księga wieczysta nie służy bowiem do tego celu (Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 21 stycznia 2025 r. sygn. akt II SA/Wr 669/24).

Kontrolę przeprowadza pracownik nadzoru budowlanego, który sporządza protokół z oględzin (por. art. 68 § 1 Ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego). Taki protokół to nie tylko formalność – ma duże znaczenie dowodowe. Może stanowić podstawę do wydania decyzji administracyjnej, np. nakazującej przywrócenie pierwotnego sposobu użytkowania lub wszczęcia postępowania legalizacyjnego, jeśli zmiana była możliwa, ale niezgłoszona.

Bezprawna zmiana sposobu użytkowania – konsekwencje

W razie stwierdzenia nieprawidłowości, organ nadzoru budowlanego, w drodze postanowienia:

• wstrzymuje użytkowanie obiektu budowlanego lub jego części;
• nakłada obowiązek przedstawienia w wyznaczonym terminie dokumentów, o których mowa w art. 71 ust. 2 pb (tj. zgłoszenia zmiany sposobu użytkowania z wymaganymi załącznikami).

Po upływie wyznaczonego terminu lub na wniosek osoby zobowiązanej, organ nadzoru budowlanego ma obowiązek sprawdzić, czy nałożony wcześniej obowiązek – dotyczący legalizacji zmiany sposobu użytkowania – został wykonany. Jeżeli okaże się, że wymagania zostały spełnione, organ wydaje postanowienie, w którym określa wysokość opłaty legalizacyjnej. Od takiego postanowienia przysługuje zażalenie.

Wysokość opłaty legalizacyjnej oblicza się na zasadach podobnych do tych, które obowiązują przy ustalaniu kar budowlanych, o których mowa w art. 59f ust. 1 ustawy – Prawo budowlane. Z tą jednak różnicą, że stawka opłaty legalizacyjnej jest dziesięciokrotnie wyższa. 

Czy opłaty legalizacyjne są wysokie? Wszystko zależy od kategorii obiektu i jego wielkości. Przy bezprawnej zamianie części budynku mieszkalnego o powierzchni 60 m² na lokal usługowy kara wyniesie 5 tys. zł. Trzeba jednak wiedzieć, że w przypadku bardzo dużych obiektów przemysłowych opłata może sięgać milionów zł.

Jeśli zobowiązany nie zrealizuje obowiązku w wyznaczonym terminie albo mimo zakazu nadal korzysta z obiektu (lub jego części), którego sposób użytkowania uległ zmianie bez zgody, organ nadzoru budowlanego ma prawo – w formie decyzji – nakazać przywrócenie poprzedniego sposobu użytkowania. Dotyczy to również przypadków, gdy użytkowanie jest kontynuowane mimo wniesionego sprzeciwu wobec zgłoszenia zmiany.

Zmiana sposobu użytkowania lokalu: lepiej zapobiegać niż legalizować

Zmiana sposobu użytkowania lokalu, nawet jeśli nie wiąże się z pracami budowlanymi, może pociągać za sobą poważne konsekwencje, jeżeli nie została wcześniej zgłoszona do odpowiedniego organu. W praktyce oznacza to, że np. przekształcenie lokalu mieszkalnego w gabinet, sklep czy studio fitness bez formalności, może zostać potraktowane jako samowola budowlana z wszystkimi konsekwencjami przewidzianymi w przepisach. W razie kontroli trzeba liczyć się z wstrzymaniem użytkowania, koniecznością legalizacji oraz wysoką opłatą legalizacyjną.

Warto pamiętać, że katalog przypadków, w których dochodzi do zmiany sposobu użytkowania, nie jest zamknięty – każda istotna zmiana funkcji lokalu, która wpływa na jego warunki techniczne, użytkowe lub środowiskowe, może zostać zakwalifikowana jako wymagająca zgłoszenia. Dlatego przed podjęciem nowej działalności w lokalu lub zmianą jego przeznaczenia, warto dokładnie przeanalizować sytuację.

Przepisy prawa budowlanego bywają skomplikowane, a każda sytuacja może mieć indywidualny charakter. Aby uniknąć kosztownych błędów, warto skonsultować się z prawnikiem specjalizującym się w prawie nieruchomości lub budowlanym. Profesjonalna analiza pozwoli ocenić, czy planowana zmiana wymaga zgłoszenia, a jeśli tak – jak bezpiecznie przejść przez procedurę.

Źródła:

• Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane

• Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego

• Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z dnia 21 stycznia 2025 r. sygn. akt II SA/Wr 669/24