Trwałe zajęcie gruntów przez wody – jak dochodzić odszkodowania?

Obserwowane w ostatnich latach gwałtowne zjawiska pogodowe mogą bardzo mocno wpływać na stosunki wodne. Rzeka lub potok, zmieniając swój bieg, potrafią zająć znaczny teren. Czy osobom dotkniętym skutkami podobnego zdarzenia przysługuje odszkodowanie za utracone grunty?

Status prawny gruntów pod śródlądowymi wodami płynącymi

Grunty pod śródlądowymi wodami płynącymi zostały znacjonalizowane na mocy Ustawy z dnia 30 maja 1962 r. Prawo wodne. Na podstawie treści art. 2 tego dokumentu, wszystkie grunty pokryte powierzchniowymi wodami płynącymi, z wyjątkiem rowów, w granicach określonych liniami brzegów przeszły na własność Państwa.

W późniejszych aktach prawnych status ten był wielokrotnie potwierdzany. Zgodnie z obecnie obowiązującą Ustawą z dnia 20 lipca 2017 r. Prawo wodne (dalej: pw), grunty pokryte śródlądowymi wodami płynącymi, wodami morza terytorialnego oraz morskimi wodami wewnętrznymi stanowią własność Skarbu Państwa (art. 216 ust. 1 pw).

Warto tutaj nadmienić, że legislator do katalogu śródlądowych wód płynących zalicza (art. 22 pw):

• cieki naturalne oraz źródła, z których te cieki biorą początek;
• jeziora oraz inne naturalne zbiorniki wodne o ciągłym albo okresowym naturalnym dopływie lub odpływie wód powierzchniowych;
• sztuczne zbiorniki wodne usytuowane na wodach płynących;
• kanały.

Bywa, że właściciele gruntów położonych nad brzegami wód muszą liczyć się z przykrymi konsekwencjami tego sąsiedztwa. Obserwowane w ostatnich dekadach intensywne zjawiska pogodowe sprawiają, że podtopienia i powodzie stają się bardzo częste, a ich wystąpienie nieprzewidywalne, tj. nie ograniczone jedynie do wiosny i jesieni. Takie zdarzenia powodują liczne straty, niszcząc plony i inne mienie. Dodatkowo – gdy wysoka woda opada, czasem okazuje się, że rzeka czy strumień zmieniły koryto. Tego typu sytuacje występują najczęściej w rejonach podgórskich, gdzie cieki nie zostały uregulowane, a z racji ukształtowania terenu przybory wód bywają bardzo gwałtowne.

Kiedy grunt staje się z mocy prawa własnością właściciela wód?

W myśl art. 223 ust. 1 pw, jeżeli śródlądowe wody płynące lub wody morza terytorialnego albo morskie wody wewnętrzne zajmą trwale, w sposób naturalny, grunt niestanowiący własności właściciela wód, grunt ten z chwilą zajęcia staje się z mocy prawa własnością właściciela wód. W takim przypadku dotychczasowemu właścicielowi gruntu przysługuje odszkodowanie od Skarbu Państwa (art. 223 ust. 2 pw). Zastosowanie mają przy tym przepisy Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (dalej: kc). 

Powyższa sytuacja, kiedy to strona musi samodzielnie występować z wnioskiem o odszkodowanie na drodze cywilnej, budzi liczne kontrowersje. Trzeba bowiem mieć świadomość, że własność prywatna podlega konstytucyjnej ochronie, a wywłaszczenie (tj. przymusowe odebranie prawa własności) możliwe jest wyłącznie za słusznym odszkodowaniem (art. 21 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.). Stan, w którym własność gruntów pod wodami przechodzi automatycznie na rzecz Skarbu Państwa, a jeśli strona nie podejmie działań, to zostaje z przysłowiowym „niczym”, wydaje się zatem przypominać w swojej formie nacjonalizację mienia.

Dla przykładu – zupełnie inną drogę postępowania przewidziano w przypadku, gdy grunty przejmowane są na realizację celów przeciwpowodziowych (np. budowę wałów, zbiorników retencyjnych). Warunki przyznawania odszkodowań – które są ustalane przez organ obligatoryjnie – reguluje w takich sytuacjach tzw. specustawa przeciwpowodziowa, czyli Ustawa z dnia 8 lipca 2010 r. o szczególnych zasadach przygotowania do realizacji inwestycji w zakresie budowli przeciwpowodziowych (przeczytaj artykuł: Wywłaszczenia na cele przeciwpowodziowe).

Odszkodowanie za zajęcie gruntów przez wody śródlądowe – procedura

Aby uzyskać odszkodowanie za zajęcie gruntów przez wody śródlądowe, należy zwrócić się o jego ustalenie do zarządcy, czyli do Wód Polskich. Wniosek kieruje się do właściwej jednostki terenowej. Pismo może zostać przez organ rozpatrzone pozytywnie lub odrzucone. W przypadku pozytywnego rozpatrzenia wniosku, stronie zostanie zaproponowana ugoda zawierająca ustaloną kwotę odszkodowania.

Jeżeli wniosek zostanie odrzucony lub strony nie mogą dojść do porozumienia odnośnie należności, wówczas należy skierować powództwo do właściwego sądu cywilnego. Strona składająca pozew ponosi koszty opłat sądowych, których zwrotu może domagać się po wygraniu sprawy.

W przypadku, kiedy w grę wchodzi większa kwota odszkodowania, warto skorzystać z usług prawnika doświadczonego w dochodzeniu roszczeń związanych z prawem nieruchomości. Doradzi on w kwestiach formalnych, a także pomoże sporządzić wniosek do organu/pozew do sądu.

Projekt rozgraniczenia gruntów – ile kosztuje i co zawiera?

Kluczową informacją dla każdego zainteresowanego jest fakt, że zgodnie z przepisami podstawę ustalenia linii brzegu stanowi dostarczony przez wnioskodawcę projekt rozgraniczenia gruntów pokrytych wodami od gruntów przyległych (tzw. operat ustalenia linii brzegu cieku). Należy więc dołączyć go do wniosku. Strona ponosi koszty sporządzenia projektu przez geodetę, które powinny zostać zwrócone poprzez doliczenie do ustalonej kwoty odszkodowania (art. 472 ust. 1 pw). Cena za wykonanie usługi zależy od skomplikowania sprawy (np. rzeźby terenu, stanu prawnego nieruchomości) oraz indywidualnego cennika. W praktyce koszt wyniesie zwykle od ok. 800 złotych do nawet kilku tysięcy złotych.

Projekt rozgraniczenia linii brzegowej musi zawierać (art. 220 ust. 6 pw):

• opis uwzględniający oznaczenie wnioskodawcy, ze wskazaniem jego siedziby i adresu, przyjęty sposób ustalenia projektowanej linii brzegu, ustalenie stanu prawnego nieruchomości objętych projektem z oznaczeniem właścicieli wraz ze wskazaniem ich siedziby i adresu oraz sposób zagospodarowania gruntów przyległych do projektowanej linii brzegu,
• zaktualizowaną kopię mapy zasadniczej w skali 1:500, 1:1000, 1:2000 albo 1:5000,
• mapę inwentaryzacji powykonawczej budowli regulacyjnych w skali, w jakiej jest sporządzony projekt regulacji wód śródlądowych, a w przypadku jej braku – inne dostępne materiały.

W części graficznej niezbędne jest przy tym wykazanie projektowanej linii brzegu oraz elementów istotnych dla przyjętego sposobu ustalenia tej linii.

Przedawnienie roszczenia za trwałe zajęcie gruntów przez wody

Kluczową kwestią dla każdej osoby, która straciła swoje nieruchomości przez siłę żywiołu, jest fakt, że dochodzenie odszkodowania możliwe jest w ściśle określonym terminie. Legislator określił, że roszczenie o naprawienie ww. szkody przedawnia się z upływem 2 lat od dnia jej wystąpienia (art. 472 ust. 2 pw).

Co przysługuje dotychczasowemu właścicielowi gruntu za zajęcie przez wody morza terytorialnego lub śródlądowe wody płynące? – podsumowanie

Podsumowując, osoby poszkodowane w wyniku trwałego zajęcia ich gruntów przez wody śródlądowe płynące, wody morza terytorialnego lub morskie wody wewnętrzne mogą ubiegać się o odszkodowanie od Skarbu Państwa. W świetle obowiązującego prawa, takie zdarzenia, wynikające z wystąpienia nagłych zjawisk meteorologicznych lub z innych czynników naturalnych (np. osuwisk), powodują automatyczne przejście własności tych gruntów na rzecz właściciela wód, tj. właśnie na Skarb Państwa.

Procedura uzyskania odszkodowania wymaga aktywności strony poszkodowanej, czyli złożenia wniosku do Wód Polskich, a w przypadku sporu – do zwrócenia się z powództwem do sądu. Nie bez znaczenia jest również konieczność sporządzenia i przedłożenia projektu rozgraniczenia gruntów, co generuje na wstępie dodatkowe koszty, które jednak powinny zostać uwzględnione w ostatecznej kwocie odszkodowania.

Istotnym aspektem jest też ograniczenie czasowe na dochodzenie roszczeń –przedawnia się ono z upływem 2 lat od dnia wystąpienia szkody, co zmusza strony do stosunkowo szybkiego działania.

Powyższa sytuacja, mimo że przewiduje mechanizmy odszkodowawcze, rodzi szereg kontrowersji, zwłaszcza w kontekście konstytucyjnej ochrony własności prywatnej. Wymaga m.in. od poszkodowanych znacznego zaangażowania oraz poniesienia kosztów związanych z dopełnieniem formalności.

Źródła:

• Ustawa z dnia 8 lipca 2010 r. o szczególnych zasadach przygotowania do realizacji inwestycji w zakresie budowli przeciwpowodziowych

• Ustawa z dnia 30 maja 1962 r. Prawo wodne

• Ustawa z dnia 20 lipca 2017 r. Prawo wodne

• Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.

• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny