Nowelizacja Ustawy prawo geologiczne i górnicze – zmiany dotyczące gospodarowania gruntami

W nowelizacji prawa geologicznego i górniczego wprowadzono przepisy ograniczające możliwości gospodarowania nieruchomościami położonymi na obszarze tzw. złóż strategicznych.

Ustawa mocno ingeruje też w tzw. władztwo planistyczne gmin oraz rozszerza katalog celów, których realizacja może wiązać się z wywłaszczeniami gruntów.

Zgodnie z art. 3 ust. 1 Ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (dalej: upzp), do zadań własnych gmin należy kształtowanie i prowadzenie polityki przestrzennej na terenie gminy, z wyjątkiem:

• • morskich wód wewnętrznych,
•  
  • morza terytorialnego i wyłącznej strefy ekonomicznej,
•  
  • terenów zamkniętych.

Podpisana przez prezydenta Ustawa z dnia 16 czerwca 2023 r. o zmianie ustawy – Prawo geologiczne i górnicze oraz niektórych innych ustaw (dalej: nowelizacja) wzbudza kontrowersje, ponieważ zmiany ingerują we wskazane władztwo planistyczne gmin.

Dokument zawiera również przepisy niekorzystne z punktu widzenia właścicieli gruntów znajdujących się na terenach górniczych.

Złoża strategiczne – definicja

Nowelizacja wprowadza pojęcie złoża strategicznego, które jest kluczowe dla zrozumienia wprowadzanych zmian prawnych. Zgodnie z ustawową definicją, złożem strategicznym jest złoże kopaliny, które ze względu na jego znaczenie dla gospodarki lub bezpieczeństwa kraju podlega szczególnej ochronie prawnej (art. 6 pkt 19a znowelizowanej Ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r.

Prawo geologiczne i górnicze, dalej: upgg). Pojęcie złoża kopaliny jest przy tym szerokie. Zgodnie z ustawą jest nim naturalne nagromadzenie minerałów, skał oraz innych substancji, których wydobywanie może przynieść korzyść gospodarczą, w tym wód leczniczych, wód termalnych i solanek (art. 5 ust. 1 i art. 6 ust. 19 upgg).

Uznanie złoża kopaliny za złoże strategiczne ma następować w drodze decyzji ministra do spraw środowiska. Wszczyna on z urzędu postępowanie, jeżeli udokumentowane złoże kopaliny może spełniać kryteria uznania go za złoże strategiczne. Wszczęcie postępowania może nastąpić nie później niż w terminie miesiąca od dnia zatwierdzenia dokumentacji geologicznej albo dodatku do dokumentacji geologicznej (art. 94a ust. 1-2 upgg).

Uznanie złoża kopaliny za złoże strategiczne następuje, jeżeli ze względu na stan zagospodarowania terenu istnieje dostęp do złoża oraz (art. 94a ust. 5 upgg):

• • złoże kopaliny ma podstawowe znaczenie dla gospodarki kraju lub dla interesu surowcowego państwa lub
•  
  • złoże kopaliny ma ponadprzeciętną dla danej kopaliny wielkość zasobów, lub
•  
  • kopalina znajdująca się w złożu odznacza się unikalnymi parametrami.

Minister przed wydaniem decyzji zasięga opinii państwowej służby geologicznej, która analizuje, czy dane złoże spełnia kryteria złoża strategicznego (art. 94a ust. 7-8 uppg).

Uznanie złoża kopaliny albo jego części za złoże strategiczne następuje po zasięgnięciu opinii wójta (burmistrza, prezydenta miasta) gmin, na terenie których jest położone złoże (art. 94a ust. 9 upgg). Organ następnie przedstawia opinię, w drodze postanowienia, w zakresie projektowanych granic złoża strategicznego oraz sposobu zagospodarowania terenu, na którym jest położone to złoże.

Opinia powinna uwzględniać uwarunkowania urbanistyczne, gospodarcze, środowiskowe i kulturowe tego terenu (94a ust. 10 upgg). Opinia ta nie ma wiążącego charakteru.

Ustawodawca dopuszcza uznanie złoża za strategiczne w części, jeżeli w stosunku do pozostałej jego części nie jest możliwe zagospodarowanie. Powodami takimi są w szczególności zwarta zabudowa, znajdująca się nad złożem infrastruktura lub zakazy prowadzenia działalności w zakresie wydobycia na terenach podlegających szczególnej ochronie (94a ust. 6 upgg).

Ograniczenie korzystania z nieruchomości bez odszkodowania

Gminy mają obowiązek wprowadzenia na obszarach złóż strategicznych zakazu trwałej zabudowy lub innego zagospodarowania, który mógłby wyłączyć możliwość zagospodarowania złoża w przyszłości.

Następuje to przy jednoczesnym uwzględnieniu złoża w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego (art. 95a uppg).
Powyższe ograniczenia mogą spowodować znaczny spadek wartości nieruchomości.

Właścicielom gruntów nie będzie jednak przysługiwać z tego powodu żadne odszkodowanie (art. 36 ust. 1a pkt 3 upzp).

Zarządzenie zastępcze wojewody

Do tej pory wojewoda miał prawo wprowadzić obszar udokumentowanego złoża kopaliny albo obszar udokumentowanego kompleksu podziemnego składowania dwutlenku węgla do studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, wydając w tej sprawie tzw. zarządzenie zastępcze. Nowelizacja rozszerza znacznie te uprawnienia.

Po wejściu w życie ustawy wojewoda będzie mógł wprowadzić obszary, na których zidentyfikowano złoża strategiczne, a także zakaz zabudowy lub innego zagospodarowania, do planu ogólnego gminy, planu zagospodarowania przestrzennego oraz planu zagospodarowania przestrzennego województwa, wydając w tej sprawie zarządzenie zastępcze w terminie (art. 96 upgg):

• • 6 miesięcy po bezskutecznym upływie terminu, który zobowiązywał do tego gminę w przypadku złóż strategicznych lub złóż węglowodorów (por. art. 95 ust. 3 pkt 1 i ust. 4 pkt 1 upgg) albo
•  
  • 2 lat po bezskutecznym upływie terminu na ujawnienie obszarów innych niż złoża strategiczne lub złoża węglowodorów.

Zmiany dokonane przez wojewodę wywołują skutki prawne takie jak plan ogólny gminy oraz miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego.

Koszty dokonania zmiany ma ponosić gmina, której terenu dotyczy zarządzenie zastępcze (art. 96 ust. 2-3 upgg), jednocześnie wojewoda wymierza gminie w drodze postanowienia karę finansową. W zależności od uchybienia kara wynosi 30 000 lub 120 000 złotych (art. 96 ust. 1a upgg).

Wojewodę, który nie wyda zarządzenia zastępczego mogą także czekać kary finansowe. Minister właściwy do spraw środowiska może wymierzyć mu, w drodze postanowienia, na które przysługuje zażalenie, karę w wysokości 1000 złotych za każdy dzień zwłoki. Wpływy z kar stanowią dochód budżetu państwa (art. 96 ust. 4 upgg).

Wywłaszczenia pod podziemne magazynowanie wodoru

Dotychczas koncesjonowany przedsiębiorca mógł żądać wykupu nieruchomości lub jej części położonej w obszarze górniczym, w zakresie niezbędnym do wykonywania zamierzonej działalności w celach (art. 19 ust. 1 upgg):

• • wydobywania węglowodorów ze złoża,
•  
  • poszukiwania i rozpoznawania złoża węglowodorów,
•  
  • wydobywania węgla kamiennego,
•  
  • wydobywania węgla brunatnego,
•  
  • podziemnego bezzbiornikowego magazynowania węglowodorów,
•  
  • podziemnego składowania dwutlenku węgla.

W nowelizacji rozszerzono katalog powyższych celów o podziemne bezzbiornikowe magazynowanie wodoru oraz wydobywanie siarki rodzimej.

Nowelizacja prawa geologicznego i górniczego – podsumowanie

Nowelizacja prawa geologicznego i górniczego ma w zamyśle zwiększyć ochronę złóż surowców kopalnych, ograniczając inwestycje mogące w przyszłości utrudnić do nich dostęp. Ustawa jednocześnie mocno ingeruje we władztwo planistyczne gmin.

Stanowi również przykład obserwowanych od kilku lat tendencji do centralizacji państwa. Samorządy będą musiały realizować odgórnie narzuconą przez ministra politykę w zakresie gospodarowania złożami strategicznymi. Niepokój gmin wzbudza sposób, w jaki złoża będą wyznaczane – arbitralnie i bez poprzedzenia konsultacjami społecznymi. Opinie strony samorządowej w tej kwestii nie będą dla ministerstwa wiążące.

Krytycy zwracają uwagę, że zmiany prawne mogą na długie lata zablokować rozwój gmin, w których znajdują się np. bogate złoża węgla brunatnego, chociaż najprawdopodobniej nie będą one nigdy wydobywane. Jeżeli samorządy nie zrealizują wytycznych, wojewoda wyda za nie zarządzenie zastępcze, nakładając przy tym karę finansową.

Właścicielom nieruchomości, które stracą na wartości na skutek ustanowienia zakazów zabudowy nie będą przysługiwały żadne odszkodowania. Od decyzji uznającej dane złoże za strategiczne nie służy też odwołanie.

Źródła:

• Ustawa z dnia 16 czerwca 2023 r. o zmianie ustawy – Prawo geologiczne i górnicze oraz niektórych innych ustaw
• Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 22 lutego 2023 r. sygn. akt II GSK 1245/19
• Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. Prawo geologiczne i górnicze