Wywłaszczenia pod Wiodący Polder Zalewowy

Coraz częstsze tzw. nawalne deszcze powodują, że niemal każdy rejon kraju może dotknąć powódź. Problem jednak jest najpoważniejszy w rejonach nadrzecznych. Aby zmniejszyć zagrożenie, od lat z powodzeniem buduje się poldery. Są to suche zbiorniki wypełniane wodą jedynie w trakcie wezbrania rzeki. Pozwalają one zmniejszyć przepływ w głównym korycie i wypłaszczyć tzw. falę powodziową. Zbiornik Racibórz Dolny podczas powodzi we wrześniu 2024 r. pozwolił najprawdopodobniej uchronić przed zalaniem dwa duże miasta – Opole i Wrocław, potwierdzając skuteczność tej metody.

Wody Polskie zapowiedziały, że w celu ochrony zamieszkanych obszarów nadwiślanych wybudowany zostanie w województwie małopolskim suchy zbiornik o nazwie Wiodący Polder Zalewowy. Konsultacje społeczne dotyczące tego przedsięwzięcia mają zostać ogłoszone do końca 2024 r. Inwestycja wpisuje się w szerszy program o nazwie „Bezpieczna Wisła”.

Ogromny polder o powierzchni 2888 ha ma zostać zlokalizowany w widłach Wisły i Uszwicy, na terenach należących do gmin Szczurowa i Koszyce. Inwestycja będzie się wiązała z koniecznością wywłaszczenia i przesiedlenia mieszkańców wsi Rząchowa, Górka, Brzezinki (w całości) oraz Kopacze Wielkie (częściowo). Wyburzonych ma zostać aż 240 domów, w których mieszka obecnie ok. 750 ludzi. Na terenie przeznaczonym pod suchy zbiornik znajduje się obecnie 5 przedsiębiorstw (w tym duża fabryka mrożonek) oraz 15 obiektów dziedzictwa kulturowego (m.in. kościół w Górce). Polder obejmie swoim zasięgiem także Koszycki Obszar Chronionego Krajobrazu oraz obszar Natura 2000 Dębówka (N2000 PLH120066). 

Projekt „Retencja w dolinie” przewiduje dla Wiodącego Polderu Zalewowego uzyskanie pojemności magazynowej wynoszącej około 206 mln m³ wody. Ma to zostać osiągnięte poprzez podniesienie przegród wysuwanych z dna lub zastosowanie zasuw, co spowoduje spiętrzenie wody i cofkę na Wiśle do poziomu maksymalnie 184 m n.p.m. Teren polderu zostanie zabezpieczony wałami do wysokości 185 m n.p.m., z czego około 16 km wałów wymaga podniesienia, około 7 km zostanie zbudowanych od nowa, a około 14 km przewidziano do rozbiórki. W warunkach normalnych zamknięcia będą chowane do poziomu dna koryta Wisły lub podnoszone, a na międzywalu zostanie zlokalizowana stała ziemna zapora czołowa, na której powstanie droga dla samochodów osobowych oraz ciąg pieszo-rowerowy o długości 1 km. Projekt przewiduje również przejścia dla zwierząt wzdłuż korytarza migracyjnego Wisły, które będą zamykane na czas spiętrzenia wody. 

Wywłaszczenia pod Wiodący Polder Zalewowy – jak będą przejmowane grunty?

W przypadku wywłaszczeń realizowanych na cele przeciwpowodziowe, ustawodawca nałożył obowiązek przeprowadzenia rokowań między inwestorem a wywłaszczanymi właścicielami w kwestii wysokości odszkodowania. Rozmowy muszą zostać zakończone pisemnym porozumieniem, które jest warunkiem ważności uzgodnienia (art. 20 ust. 1 Ustawy z dnia 8 lipca 2010 r. o szczególnych zasadach przygotowania do realizacji inwestycji w zakresie budowli przeciwpowodziowych, dalej: specustawa).

Jeżeli w ciągu dwóch miesięcy od dnia, w którym decyzja zezwalająca na inwestycję przeciwpowodziową stała się ostateczna strony nie uzgodnią wysokości odszkodowania, wojewoda ustali kwotę poprzez decyzję administracyjną. Podstawą do ustalenia należności jest wycena rzeczoznawcy majątkowego. Na wydanie decyzji wojewoda ma maksymalnie 30 dni (art. 20 ust. 2-3 specustawy). Osoby, które odpowiednio wcześnie wydadzą swoją nieruchomość, mogą powiększyć odszkodowanie o 5% (art. 21 ust. 7 specustawy), a tracącym swoje miejsce zamieszkania właścicielom nieruchomości przysługuje ekwiwalent kosztów przeprowadzki w wysokości 10 tys. zł (art. 21 ust. 8 specustawy).

Inwestycje w ramach programu „Bezpieczna Wisła” mają powstawać z udziałem środków Banku Światowego. Organizacja ta opracowała wytyczną OP 4.12, która reguluje kwestie przesiedleń. Każdy projekt finansowany ze środków Banku Światowego musi być zgodny z jej założeniami. Unormowania te w wielu przypadkach okazują się bardziej korzystne dla osób wywłaszczanych niż krajowe przepisy. Kluczowym elementem tej polityki jest wymóg, aby odszkodowania umożliwiały osobom wywłaszczonym odtworzenie ich stanu posiadania.

Co więcej, jeśli polskie przepisy różnią się od wytycznych Banku Światowego, powinno się posłużyć tymi, które są korzystniejsze dla społeczności dotkniętej wywłaszczeniem (pkt 7 Planu pozyskiwania nieruchomości i przesiedleń. Projekt Ochrony Przeciwpowodziowej w Dorzeczu Odry i Wisły, Wrocław, październik 2022, dalej: plan). Norma OP 4.12 ma zastosowanie, gdy realizacja projektu wymaga przymusowego przejęcia nieruchomości, co może skutkować (pkt 7.1 planu):

• zmianą miejsca zamieszkania lub jego utratą, a także utratą dóbr lub dostępu do nich,
• utratą źródeł dochodu lub pogorszeniem jakości życia,
• ograniczeniem dostępu do parków i terenów chronionych, co negatywnie wpływa na życie osób dotkniętych projektem.

Wytyczne Banku Światowego zawierają kilka kluczowych zasad, w tym:

• osoby przesiedlane muszą otrzymać pełną kwotę odszkodowania przed przesiedleniem, wsparcie przy przeprowadzce oraz pomoc w okresie przejściowym,
• brak formalnego tytułu prawnego do gruntu nie wyklucza możliwości uzyskania odszkodowania,
• szczególną opieką należy objąć grupy wrażliwe, takie jak samotne matki, osoby z niepełnosprawnościami czy ubogie rodziny,
• na terenach wiejskich preferuje się formę odszkodowania „ziemia za ziemię”, jeśli jest to wykonalne, zwłaszcza dla gospodarstw, które na skutek realizacji inwestycji straciły swoją rentowność.

Procedura ustalania odszkodowań jest taka jak w polskiej specustawie przeciwpowodziowej. Organ bazuje na wycenie rzeczoznawcy majątkowego. Duży nacisk kładzie się przy tym na indywidualnych rokowaniach, mających na celu polubowne rozwiązanie sprawy, co pozwala uniknąć przymusu administracyjnego (pkt 7.2.1 planu).

Warto jednak zauważyć, że założenia normy OP 4.12 nie zostały dotychczas wprowadzone do polskiego systemu prawnego, co oznacza, że nie ma formalnych mechanizmów ich egzekwowania. W przypadku naruszenia tych norm, osoby poszkodowane mogą złożyć skargę bezpośrednio do Banku Światowego.

Wywłaszczenia pod polder w dolinie Wisły – podsumowanie

Budowa Wiodącego Polderu Zalewowego to inwestycja o ogromnym znaczeniu dla ochrony przeciwpowodziowej, ale wiąże się również z kontrowersyjnymi przesiedleniami. W takich przypadkach kluczowe jest dokładne zrozumienie procedur wywłaszczeniowych oraz przepisów dotyczących odszkodowań, zwłaszcza że inwestycje realizowane przy udziale środków Banku Światowego muszą być zgodne z zasadami OP 4.12, które są bardziej korzystne od krajowych standardów wywłaszczeń.

Z uwagi na złożoność przepisów i potencjalne rozbieżności między normami krajowymi a międzynarodowymi, niezwykle istotne jest, aby osoby wywłaszczane skorzystały z profesjonalnej porady prawnej. Konsultacja z prawnikiem może być nieoceniona w rokowaniach dotyczących wysokości odszkodowania oraz w procesie dochodzenia swoich praw, zwłaszcza w sytuacji, gdy osoby dotknięte projektem budowy polderu otrzymają nieadekwatne odszkodowania. Fachowa pomoc może znacząco zwiększyć szanse na uzyskanie sprawiedliwej kompensaty finansowej.

Źródła:

• Bezpieczna Wisła: materiały z konferencji 23 maja 2023 r.

• Bezpieczna Wisła: materiały z konferencji 14 maja 2024 r.

• Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami

• Ustawa z dnia 8 lipca 2010 r. o szczególnych zasadach przygotowania do realizacji inwestycji w zakresie budowli przeciwpowodziowych

• Plan pozyskiwania nieruchomości i przesiedleń. Projekt Ochrony Przeciwpowodziowej w Dorzeczu Odry i Wisły. Wrocław – październik 2022