Kolej Dużych Prędkości – wszystko co należy wiedzieć na temat wywłaszczeń związanych z budową KDP

Koleje Dużych Prędkości są sztandarową inwestycją towarzyszącą budowie Centralnego Portu Komunikacyjnego. Spółka CPK zapowiada, że pierwsze prace związane z KDP mają ruszyć już w 2024 r.

Realizacja linii dla superszybkich pociągów może jednak wiązać się z tysiącami wywłaszczeń. Dowiedz się, co należy wiedzieć o KDP i na jakich warunkach ludzie będą pozbawiani praw do nieruchomości.

Czym są Koleje Dużych Prędkości?

Koleje Dużych Prędkości (KDP) są podsystemem przewozów pasażerskich, który charakteryzuje się tzw. większą prędkością handlową pociągów niż standardowe przewozy. Według najogólniejszych kryteriów przyjętych przez UIC (Międzynarodowy Związek Kolei) wyróżnikiem KDP jest prędkość wynosząca minimum 250 km/h.

Zgodnie z Załącznikiem nr 1 do Strategii Rozwoju Transportu do 2020 roku (z perspektywą do 2030 roku) Ministerstwa Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej, obowiązującą w Polsce definicją jest ta zawarta w Załączniku I do dyrektywy Rady 96/48 z dnia 23 lipca 1996 r. w sprawie interoperacyjności transeuropejskiego systemu Kolei Dużych Prędkości. Na podstawie wyszczególnionych w tym unijnym dokumencie kryteriów za KDP uważa się:

• • linie zbudowane specjalnie dla dużych prędkości, pozwalające na osiąganie prędkości równej lub większej niż 250 km/h, a także odpowiadający temu wymogowi tabor;
•  
  • linie o standardzie dostosowanym do dużych prędkości, pozwalające na osiąganie prędkości rzędu 200 km/h, a także odpowiadający temu wymogowi tabor;
•  
  • linie o standardzie dostosowanym do dużych prędkości, które mają szczególne cechy będące rezultatem ograniczeń topograficznych lub planowania przestrzennego miast, na których prędkość musi być dostosowana do warunków, a tabor dostosowany do największej możliwej prędkości na pozostałych liniach.

W innych krajach (np. w USA) stosuje się niższe progi prędkości kwalifikującej linię do kategorii KDP.

Budowa KDP ma uzasadnienie w relacjach, w których istnieje bardzo duży popyt na przejazdy pasażerskie (powyżej 5 mln osób rocznie), a odległości największej liczby przejazdów zamykają się w przedziale 200-800 km (Załącznik nr 1 do SRT do 2020 roku).

Kolej Dużych Prędkości w Polsce

Obecnie w Polsce eksploatowane są pociągi z tzw. rodziny Pendolino, które rozwijają prędkość do 250 km/h. Jednak ich możliwości, ze względu na fizyczne ograniczenia krajowych linii kolejowych, nie są w pełni wykorzystywane. Prędkość w granicach 200 km na godzinę możliwa jest do rozwinięcia na dłuższych odcinkach w zasadzie jedynie na „Linii kolejowej nr 4 Grodzisk Mazowiecki-Zawiercie” oraz „Linii kolejowej nr 9 Warszawa Wschodnia-Gdańsk Główny”.

Przez lata planowano szereg inwestycji mających poprawić prędkość na polskich torach, ale z przyczyn finansowych większość z nich została porzucona. Sytuacja zmieniła się wraz z planami budowy megalotniska na zachodnim Mazowszu.

Powstanie Kolei Dużych Prędkości z prawdziwego zdarzenia, tzn. z odpowiednimi systemami trakcji na całej linii, dostosowanymi do superszybkich pociągów, a także specjalnymi dworcami kolejowymi, jest jednym z kluczowych elementów projektu Centralnego Portu Komunikacyjnego.

Przy okazji budowy Portu Solidarność ma zostać bowiem zrealizowanych wiele inwestycji kolejowych (ok. 2 tys. km), które pozwolą na dogodne połączenie portu z różnymi częściami kraju. Kluczowy przy tym będzie tzw. „Y” – czyli trasa łącząca lotnisko z Warszawą, Poznaniem i Wrocławiem. Właśnie na tych relacjach mają kursować najszybsze składy.

Jak zapowiada Spółka Celowa CPK, nowe torowiska mają pozwalać na rozwijanie prędkości do 250 km/h z możliwością podniesienia jej nawet do 350 km/h. Dzięki inwestycji skrócić ma się czas przejazdu między Warszawą a Łodzią do ok. 45 minut (teraz ok. 90 min).

Podróżni dojadą z Warszawy do lotniska w ok. 15 minut, a z Łodzi w ok. 30 min. Po wybudowaniu całego „Y” podróż kolejowa z Poznania do Warszawy potrwa niecałe 2 godz. (dzisiaj ok. 3 godz.), a z Wrocławia do Warszawy – 1 godz. 55 min (obecnie ok. 4 godz. 15 min).

Spółka przedstawiła warianty inwestorskie odcinków KDP na trasie Warszawa-Łódź, Łódź-Wrocław, Sieradz-Poznań oraz Katowice-Ostrawa. Pierwsze prace planowane są na linii Warszawa-Łódź i mają teoretycznie ruszyć już w 2024 r. Zakończenie budowy KDP oraz pozostałych inwestycji kolejowych towarzyszących CPK ma natomiast nastąpić do 2035 r.

Planowana realizacja nowych linii kolejowych wywołała ogromne poruszenie wśród mieszkańców terenów, przez które mają one przebiegać. Nowe torowiska wytyczono bowiem nie tylko przez tereny niezabudowane (pola, łąki, lasy), ale również przez mocno zurbanizowane wsie i miejskie osiedla (np. w Kaliszu).

Na trasie planowanych linii znajdują się domy mieszkalne, gospodarstwa rolne, siedziby przedsiębiorstw oraz budynki użyteczności publicznej (np. szkoły). Dla mieszkańców tych rejonów KDP oznaczać będzie więc przymusową utratę mienia, a także często pracy i/lub konieczność przeprowadzki.

Realizacją inwestycji kolejowych mają zająć się spółka PKP PLK S.A., która będzie odpowiadać głównie za modernizację istniejących już linii, a także spółka CPK, na której spocząć ma ciężar budowy nowych torowisk.

Kolejowy Program Dobrowolnych Nabyć

Spółka CPK już na jesiennych spotkaniach (2022 r.) z mieszkańcami terenów zagrożonych masowymi wywłaszczeniami sugerowała, że w ramach inwestycji kolejowych możliwe będzie uruchomienie tzw. Kolejowego Programu Dobrowolnych Nabyć.

Informacja ta została potwierdzona przy okazji prezentacji wariantu inwestorskiego linii Katowice-Ostrawa (22 marca 2023 r.). Dobrowolna sprzedaż ziemi pod inwestycje kolejowe ma zostać umożliwiona na przełomie 2024/2025 r.

Na razie nie są znane szczegóły programu. Spółka sugeruje jednak, że ma być bliźniaczy do Programu Dobrowolnych Nabyć, który obowiązuje obecnie na podstawie Ustawy z dnia 10 maja 2018 r. o Centralnym Porcie Komunikacyjnym (dalej: ucpk).

Zgodnie z założeniami programu, funkcjonującego w odniesieniu do wykupu gruntów pod Port Solidarność, spółka może nabyć nieruchomość za cenę ustaloną przez rzeczoznawcę majątkowego, powiększoną o kwotę odpowiadającą (art. 29b ust. 3 ucpk):

• • 20% wartości gruntu oraz 40% różnicy między wartością nieruchomości i wartością gruntu – w przypadku prawa własności;
•  
  • 20% wartości prawa użytkowania wieczystego;
•  
  • 40% wartości lokalu, stanowiącego odrębny przedmiot własności, albo wartości spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu – w przypadku prawa własności do lokalu albo spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu.

Możliwe jest też nabycie nieruchomości za cenę stanowiącą równowartość wartości odtworzeniowej nieruchomości określonej bez uwzględnienia stopnia zużycia (art. 29b ust. 4 ucpk), a także – w indywidualnych przypadkach – nabycie gruntów na innych wyszczególnionych w specustawie preferencyjnych warunkach (art. 29b ust. 5-15 ucpk).

Wywłaszczenia związane z Kolejami Dużych Prędkości

Osoby, które nie zdecydują się przystąpić do Kolejowego Programu Dobrowolnych Nabyć, zostaną przymusowe pozbawione praw do nieruchomości. Wywłaszczenia przeprowadzane będą na podstawie Ustawy z dnia 28 marca 2003 r. o transporcie kolejowym (dalej: utk).

Zgodnie ze specustawą, decyzję o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej wyda wojewoda (art. 9o ust. 1 utk). Doręczy on ją wnioskodawcy oraz wyśle zawiadomienie o jej wydaniu właścicielom lub użytkownikom wieczystym nieruchomości objętych wnioskiem o wydanie tej decyzji na adres wskazany w katastrze nieruchomości.

Doręczenie zawiadomienia na adres wskazany w katastrze nieruchomości będzie skuteczne (art. 9q ust. 2 utk). W decyzji wojewoda określi termin wydania nieruchomości lub opróżnienia lokali i innych pomieszczeń. Termin ten nie może być jednak krótszy niż 30 dni od dnia, kiedy decyzja o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej stała się ostateczna (art. 9q ust. 6 utk).

Decyzji może zostać nadany przez wojewodę rygor natychmiastowej wykonalności, co uprawnia inwestora do natychmiastowego zajęcia nieruchomości (art. 9w ust. 1 utk). Wówczas strona jest zobowiązana do niezwłocznego wydania nieruchomości, opróżnienia lokali i innych pomieszczeń (art. 9w ust. 3 pkt 2 utk).

Inwestor powinien, w terminie faktycznego objęcia nieruchomości w posiadanie, do wskazania stronie lokalu zamiennego (art. 9w ust. 4 utk). Lokal ten powinien jednak zostać opuszczony we wskazanym terminie, ale nie krótszym niż 30 dni od dnia, kiedy decyzja o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej stała się ostateczna (art. 9w ust. 6 utk).

Wysokość odszkodowania ustali wojewoda w drodze decyzji, w terminie 30 dni od dnia, w którym decyzja o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej stała się ostateczna (art. 9y ust. 2 utk).

Podstawą do ustalenia odszkodowania będzie – tak jak w przypadku innych wywłaszczeń – operat szacunkowy sporządzony przez rzeczoznawcę majątkowego, według stanu nieruchomości w dniu wydania decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej przez organ pierwszej instancji oraz według jej wartości w dniu wydania decyzji ustalającej wysokość odszkodowania (art. 9y ust. 3 utk). Odszkodowanie wypłacone zostanie w terminie 14 dni od dnia, w którym decyzja o jego ustaleniu stała się ostateczna (art. 9y ust. 4 utk).

Właściciel lub użytkownik wieczysty wywłaszczany pod KDP z nieruchomości zabudowanej budynkiem mieszkalnym albo budynkiem, w którym został wyodrębniony lokal mieszkalny, będzie mógł otrzymać dodatkowo 10 tys. zł. Bonus ten stanowi zryczałtowany ekwiwalent kosztów przeprowadzki.

Warunkiem jego przyznania jest więc to, że właściciel lub użytkownik wieczysty musi faktycznie w wywłaszczanym budynku zamieszkiwać (art. 9y ust. 3f utk). Na mocy specustawy, za odpowiednio wcześniejsze wydanie nieruchomości i opróżnienie lokalu przysługuje premia w wysokości 5% wartości nieruchomości lub prawa użytkowania wieczystego. Zgodnie z art. 9y ust. 3e utk, wywłaszczony powinien to uczynić nie później niż w terminie 28 dni od:

• • dnia doręczenia zawiadomienia o wydaniu decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej,
•  
  • dnia doręczenia postanowienia o nadaniu decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej rygoru natychmiastowej wykonalności albo:
•  
  • dnia, w którym decyzja o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej stała się ostateczna.

W przypadku, kiedy osoba wywłaszczana będzie odwoływać się od decyzji ustalającej wysokość odszkodowania, wypłata pieniędzy może się odwlec. Nastąpi to bowiem nie wcześniej niż przed uostatecznieniem się decyzji. W praktyce postępowania odwoławcze mogą natomiast ciągnąć się przez długie miesiące (a nawet lata).

W takim wypadku, zgodnie z art. 9z ust. 1 utk, strona może wnioskować o wypłatę zaliczki w wysokości 70% kwoty odszkodowania. Zostanie ona wypłacona w terminie 30 dni od dnia złożenia wniosku.

Jak mogą być wyceniane grunty pod budowę KDP?

Zgodnie z zawartą w Ustawie z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (art. 134 ugn) tzw. zasadą korzyści, rzeczoznawcy majątkowi wyceniają obecnie grunty, uwzględniając ich aktualne oraz przyszłe przeznaczenie. Ustalenie wysokości odszkodowania następuje natomiast zawsze na podstawie wyższej z uzyskanych kwot.

Projekt Ustawy z dnia 15 września 2022 r. o zmianie ustawy o gospodarce nieruchomościami oraz niektórych innych ustaw znosi tę zasadę. Legislator zamierza w zamian wprowadzić system bonusów identycznych do premii z Programu Dobrowolnych Nabyć – tj. w przypadku prawa własności 20% do wartości gruntu oraz 40% różnicy między wartością nieruchomości i wartością gruntu itd. (art. 1 pkt 3 projektu / por. art. 29b ust. 3 ucpk).

Rządowy projekt został poddany szerokiej krytyce, ponieważ w większości przypadków odszkodowania byłyby niższe niż te przyznawane obecnie, a to może kłócić się z ich zagwarantowaną konstytucyjnie słusznością (art. 21 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.). W związku z tym, projekt został w całości odrzucony przez Senat i trafił ponownie do Sejmu.

Koleje Dużych Prędkości – podsumowanie

Przez szereg lat połączenia kolejowe były w Polsce masowo likwidowane, a liczba pasażerów nieustannie malała. Długość linii kolejowych eksploatowanych w 1990 r. wynosiła 23 tys. 993 km, spadając przez lata do 18 tys. 916,7 km (stan na początek 2023 r.).

Oznacza to zmniejszenie ich liczby o ponad 21% (Odpowiedź Ministerstwa Infrastruktury z dnia 10 stycznia 2023 r. na interpelację nr 37233). Trend ten mają odwrócić inwestycje towarzyszące CPK, w tym budowa Kolei Dużych Prędkości.

Projekt CPK jest jednak bardzo kontrowersyjny, a to w jakim zakresie zostanie zrealizowany pozostaje wciąż sprawą otwartą. Na ryzyko jego niepowodzenia zwracał uwagę m.in. Raport NIK (P/20/020 Budowa Centralnego Portu Komunikacyjnego). Główne zastrzeżenia izby dotyczą nierealnych do zrealizowania terminów, niejasnego sposobu finansowania oraz niedostatecznego uzasadnienia biznesowego (ekonomicznego).

Dodatkowo inwestycje związane z CPK – w tym KDP – wiązać się będą z dużymi kosztami społecznymi, ponieważ ich realizacja doprowadzi do wywłaszczeń na niespotykaną w obecnych latach skalę (mogą sięgnąć kilkudziesięciu tysięcy).

Źródła:

• Załącznik nr 1 do Strategii Rozwoju Transportu do 2020 roku (z perspektywą do 2030 roku) Ministerstwa Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej
• Załącznik I do dyrektywy Rady 96/48 z dnia 23 lipca 1996 r. w sprawie interoperacyjności transeuropejskiego systemu Kolei Dużych Prędkości
• Ustawa z dnia 28 marca 2003 r. o transporcie kolejowym
• Ustawa z dnia 10 maja 2018 r. o Centralnym Porcie Komunikacyjnym
• Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami
• Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.
• Projekt Ustawy z dnia 15 września 2022 r. o zmianie ustawy o gospodarce nieruchomościami oraz niektórych innych ustaw
• Odpowiedź Ministerstwa Infrastruktury z dnia 10 stycznia 2023 r. na interpelację nr 37233
• Raport NIK (P/20/020 Budowa Centralnego Portu Komunikacyjnego)