Wywłaszczenia pod budowę portów o podstawowym znaczeniu dla gospodarki narodowej

Rosnąca rola gospodarcza portów w Gdańsku, Gdyni oraz Szczecinie-Świnoujściu wymusza konieczność ich rozbudowy. Odbywa się to na podstawie tzw. specustawy portowej. Sprawdź na jakich warunkach Skarb Państwa może przejąć prywatne grunty, aby powiększyć porty o tzw. podstawowym znaczeniu dla gospodarki narodowej.

Porty morskie w Polsce – perspektywy rozwoju

Transport morski jest najtańszą formą przewożenia dóbr na duże odległości. Od kilku lat polskie porty biją rekordy w ilości przeładowanych towarów. Niekwestionowanym liderem jest Port Gdańsk, który z przeładunkiem wynoszącym 81 mln ton jest obecnie 9 największym portem w Europie, 5 w Unii Europejskiej, a numerem 2 na Bałtyku (po rosyjskim Ust-Ługa). Żaden inny europejski port nie zanotował jednocześnie tak znaczącego wzrostu tonażu przeładowanych towarów. Zgodnie z danymi Europejskiego Urzędu Statystycznego (Eurostat), przeładunek w 2023 r. – w stosunku do 2 poprzednich lat – wzrósł aż o 41,2%.

Obecnie na uwagę zasługują także mocno rozwijające się porty w Gdyni i w kompleksie Szczecin-Świnoujście. Podobnie jak Gdańsk należą one do tzw. portów o podstawowym znaczeniu dla gospodarki narodowej (art. 2 pkt 3 Ustawy z dnia 20 grudnia 1996 r. o portach i przystaniach morskich).

Łącznie w kraju są 34 porty morskie oraz aż 49 obiektów o statusie przystani morskiej. Najprawdopodobniej wraz z dalszym rozwojem frachtu (morskiego transportu towarów) oraz zwiększającym się znaczeniem morskiej turystyki pasażerskiej – także jachtowej – będą powstawać nowe obiekty, a istniejąca już infrastruktura będzie systematycznie rozbudowywana. Plany dokończenia inwestycji związanych z przekopem Mierzei-Wiślanej przełożą się zapewne na poprawę sytuacji mało wykorzystywanego obecnie Portu Morskiego Elbląg oraz mniejszych portów w Tolkmicku czy Fromborku.

Budowa portu zewnętrznego jako cel publiczny

Przedsięwzięcia o szczególnym znaczeniu społecznym, kulturowym czy gospodarczym zaliczane są do tak zwanych celów publicznych. Zgodnie z art. 6 pkt 1c)-1d) Ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (ugn) należą do nich:

• wydzielanie gruntów pod porty i przystanie morskie oraz ich budowa, modernizacja i utrzymanie;
• wydzielanie gruntów pod infrastrukturę zapewniającą dostęp do portów lub przystani morskich oraz jej budowa, modernizacja i utrzymanie.

Zaliczenie portów i przystani morskich do celów publicznych sprawia, że wskazane prace mogą być realizowane na zasadach uproszczonych względem innych inwestycji. Ułatwienia dotyczą zwłaszcza nabywania gruntów. Zgodnie z zapisami art. 21 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., potrzeby celów publicznych uzasadniają pozbawienie praw do nieruchomości, tj. wywłaszczenie.

Aby ułatwić rozwój wymienionych portów o podstawowym znaczeniu dla gospodarki narodowej, została uchwalona tzw. specustawa portowa, czyli Ustawa z dnia 9 sierpnia 2019 r. o inwestycjach w zakresie budowy portów zewnętrznych (dalej: upz). Umożliwia ona jeszcze szybsze i wygodniejsze przejmowanie gruntów niż miałoby to miejsce na podstawie przepisów Ustawy o Gospodarce nieruchomościami, która przewiduje m.in. wcześniejsze rokowania o wykup gruntów i obowiązek przeprowadzenia rozprawy administracyjnej.

Na podstawie specustawy portowej mogą być przeprowadzane roboty budowlane związane z przygotowaniem i realizacją budowy, przebudowy, remontu, montażu lub rozbiórki portu zewnętrznego, obejmujące (art. 1 ust. 4 pkt 2 upz):

• infrastrukturę portową (akweny portowe oraz ogólnodostępne obiekty, urządzenia i instalacje, związane z funkcjonowaniem portu), w tym budowle zapewniające dostęp do portu zewnętrznego od strony lądu, takie jak drogi wraz ze zjazdami oraz linie kolejowe, a także powiązane z tą infrastrukturą portową obiekty budowlane,
• infrastrukturę zapewniającą dostęp do portów, tj. tory wodne, wraz ze związanymi z ich funkcjonowaniem obiektami, urządzeniami i instalacjami.

Wywłaszczenie pod budowę portów zewnętrznych

Przejęcie praw do nieruchomości na potrzeby rozbudowy portów odbywa się na podstawie tzw. decyzji lokalizacyjnej, którą na wniosek inwestora wydaje wojewoda właściwy miejscowo dla siedziby podmiotu zarządzającego portem o podstawowym znaczeniu dla gospodarki narodowej. Wniosek o wydanie decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji w zakresie budowy portu zewnętrznego może odnosić się do całości lub części inwestycji w zakresie budowy portu zewnętrznego (art. 4 ust. 1 upz).

Nieruchomości znajdujące się w liniach rozgraniczających teren inwestycji – w zakresie oznaczonym w decyzji lokalizacyjnej – stają się z mocy prawa własnością Skarbu Państwa z dniem, w którym decyzja stała się ostateczna (art. 25 ust. 3 upz). Termin wydania nieruchomości lub opróżnienia lokali i innych pomieszczeń musi być przy tym wyraźnie wskazany w decyzji lokalizacyjnej (art. 9 ust. 1 pkt 12 upz). Niezgoda na wydanie nieruchomości będzie skutkować egzekucją administracyjną, tj. z dopuszczalnym użyciem przymusu bezpośredniego przez policję.

Odszkodowanie za wywłaszczenie pod budowę portu

Za przejęte prawa do nieruchomości, użytkowanie wieczyste oraz ograniczone prawa rzeczowe do nieruchomości, przysługuje odszkodowanie w wysokości uzgodnionej między stroną a wojewodą. Uzgodnienia dokonuje się w formie pisemnej pod rygorem nieważności (art. 27 ust. 1 upz).

Jeżeli w terminie 2 miesięcy od dnia, w którym decyzja o ustaleniu lokalizacji inwestycji w zakresie budowy portu zewnętrznego stała się ostateczna, nie dojdzie do ww. uzgodnienia, wysokość odszkodowania ustala wojewoda w drodze decyzji. Powinno to nastąpić w terminie 30 dni od dnia wszczęcia postępowania (art. 27 ust. 2 upz).

Wysokość odszkodowania ustala się na podstawie operatu szacunkowego sporządzonego przez rzeczoznawcę majątkowego, według stanu nieruchomości w dniu wydania decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji w zakresie budowy portu zewnętrznego przez organ pierwszej instancji oraz według jej wartości w dniu uzgodnienia, albo w dniu wydania decyzji ustalającej wysokość odszkodowania. Odszkodowanie podlega waloryzacji na dzień wypłaty, według zasad obowiązujących w przypadku zwrotu wywłaszczonych nieruchomości (art. 27 ust. 2 upz).

Aby przyspieszyć wydanie wywłaszczonej nieruchomości, legislator przewidział zachętę do wcześniejszego przekazania mienia. Zgodnie z art. 27 ust. 8 upz, jeżeli dotychczasowy właściciel lub użytkownik wieczysty nieruchomości objętej decyzją o ustaleniu lokalizacji inwestycji w zakresie budowy portu zewnętrznego wyda tę nieruchomość lub wyda nieruchomość i opróżni lokal oraz inne pomieszczenia niezwłocznie, lecz nie później niż w terminie 28 dni od dnia otrzymania od inwestora wezwania do wydania nieruchomości, to wysokość odszkodowania powiększa się o kwotę równą 5% wartości nieruchomości lub wartości prawa użytkowania wieczystego.

Natomiast w przypadku, gdy decyzja lokalizacyjna dotyczy nieruchomości zabudowanej budynkiem mieszkalnym albo budynkiem, w którym został wyodrębniony lokal mieszkalny, wysokość odszkodowania przysługującego dotychczasowemu właścicielowi lub użytkownikowi wieczystemu tej nieruchomości, zamieszkałemu w tym budynku albo lokalu powiększa się o kwotę 10 tysięcy złotych w odniesieniu do tej nieruchomości (art. 27 ust. 9 upz).

Odwołanie od decyzji administracyjnych wydanych na podstawie specustawy portowej

Strona ma prawo odwołać się od decyzji lokalizacyjnej, ale prawdopodobieństwo, że na skutek złożonego pisma port nie zostanie rozbudowany jest minimalne. Trzeba pamiętać, że inwestycje celu publicznego – a zwłaszcza dotyczące tak wielkich przedsięwzięć, jak porty morskie – są przygotowywane wieloetapowo. Dopełnienie niezbędnych formalności wymaga uzyskania szeregu uzgodnień oraz opinii. Dlatego ryzyko popełnienia błędów proceduralnych jest niewielkie, a nawet jeżeli wystąpią, to po naprawieniu uchybień, inwestycja i tak zostanie zrealizowana (ewentualnie potrwa to dłużej).

Dużo bardziej racjonalne jest dążenie do uzyskania jak najwyższej kwoty odszkodowania za utracone mienie. Warto więc skupić się na dokładnym udokumentowaniu poniesionych strat oraz na rokowaniach z wojewodą w celu uzyskania „słusznej” kompensaty finansowej. Skorzystanie z pomocy prawnej może znacznie zwiększyć na to szanse, ponieważ prawnicy specjalizujący się w sprawach wywłaszczeniowych są w stanie skutecznie reprezentować interesy strony, służąc swoją wiedzą i doświadczeniem.

W przypadku, kiedy decyzja ustalająca wysokość odszkodowanie została wydana z naruszeniem przepisów, a przez to należna kwota jest zaniżona, strona może – zwykle z sukcesem – odwołać się od decyzji. Należy dochować terminu 14 dni od dnia doręczenia decyzji stronie. Pismo wnosi się za pośrednictwem wojewody do ministra właściwego do spraw budownictwa, planowania i zagospodarowania przestrzennego oraz mieszkalnictwa (art. 129 Ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego). 

Jeśli odwołanie nie przyniosło oczekiwanego rezultatu, strona może wnieść skargę do wojewódzkiego sądu administracyjnego, a ostatecznie skargę kasacyjną – kieruje się ją do Naczelnego Sądu Administracyjnego.

Wywłaszczenia pod budowę portów – podsumowanie artykułu

W regionie bałtyckim rośnie znaczenie polskich portów. Rozbudowa portów morskich w Gdańsku, Gdyni oraz w zespole portowym Szczecin-Świnoujście może wymagać przejmowania prywatnych gruntów na podstawie specustawy portowej. Związane jest to m.in. z zapewnieniem dogodnych dojazdów do tych obiektów, budową nowych nabrzeży oraz powiększaniem placów do przeładunku towarów.

Mimo dostępnej opcji odwołania się od decyzji lokalizacyjnej, prawdopodobieństwo skutecznego zablokowania danej inwestycji jest niewielkie. W praktyce bardziej efektywne może być skoncentrowanie się na uzyskaniu jak największej kwoty odszkodowania za utracone mienie. Dokumentacja strat oraz negocjacje z wojewodą, wsparte profesjonalną pomocą prawną, mogą znacząco zwiększyć szanse na uzyskanie adekwatnej kompensaty. 

W przypadkach, gdy decyzja o odszkodowaniu jest niesatysfakcjonująca – a została wydana z naruszeniem prawa – istnieje możliwość odwołania się do organu wyższej instancji, a w ostateczności skorzystania z drogi sądowej.

Źródła:

• Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami

• Ustawa z dnia 20 grudnia 1996 r. o portach i przystaniach morskich.

• Ustawa z dnia 9 sierpnia 2019 r. o inwestycjach w zakresie budowy portów zewnętrznych

• Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.

• Ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego