Wywłaszczenia pod wiatraki

Transformacja energetyczna wymaga rozwoju przyjaznych dla środowiska form pozyskiwania energii. Należą do nich inwestycje w odnawiane źródła energii (OZE), do których zaliczają się elektrownie wiatrowe. Czy w celu postawienia turbin inwestor może przejąć prywatne grunty?

Budowa wiatraków – korzyści dla środowiska vs. obawy mieszkańców

Obecna polityka klimatyczna Unii Europejskiej premiuje tzw. czystą energią, co wiąże się z koniecznością stopniowego odejścia od tradycyjnych elektrowni węglowych czy gazowych. Skorzystanie z siły wiatru jest jedną z uznawanych za mniej obciążających dla środowiska form pozyskiwania energii. Turbiny stawia się często w grupach, tworząc tzw. farmy wiatrowe. Zakres oddziaływania tych potężnych urządzeń obejmuje duży obszar. Wiąże się to z szeregiem konsekwencji, np. zakazami zabudowy w określonych ustawowo odległościach. Spowodowane jest to m.in. negatywnym wpływem generowanego przez wiatraki hałasu na zdrowie ludzkie oraz innymi kwestiami bezpieczeństwa. Zdarza się bowiem, że łopaty wirnika ulegają oderwaniu, mają miejsce pożary turbin itp.

Dla przykładu, zgodnie z prawem w przypadku lokalizowania, budowy lub przebudowy elektrowni wiatrowej jej odległość od budynku mieszkalnego albo budynku o funkcji mieszanej jest równa lub większa od dziesięciokrotności całkowitej wysokości elektrowni wiatrowej, chyba że plan miejscowy określa inną odległość, wyrażoną w metrach, jednak nie mniejszą niż 700 metrów (art. 4 ust. 1 Ustawy z dnia 20 maja 2016 r. o inwestycjach w zakresie elektrowni wiatrowych, dalej: uew).

Powyższe sprawia, że inwestycje z zakresu elektrowni wiatrowych wzbudzają wiele kontrowersji, a także wywołują protesty okolicznych mieszkańców. Wiele osób obawia się, że budowa elektrowni może zostać zrealizowana pod przymusem (tak jak np. budowa drogi), czyli przeprowadzona z wywłaszczeniem gruntów.

Odebranie praw do nieruchomości możliwe jest wyłącznie za słusznym odszkodowaniem i na tzw. cele publiczne (art. 21 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.). Niewątpliwie produkcja prądu elektrycznego odpowiada na podstawowe społeczne zapotrzebowania, ale czy budowa elektrowni wiatrowej jest w świetle prawa uznawana za cel publiczny?

Możliwość uznania lokalizacji inwestycji w zakresie elektrowni wiatrowych za cel publiczny – orzecznictwo

Na początku rozwoju energetyki wiatrowej w Polsce zdarzały się orzeczenia sądów administracyjnych, które traktowały budowę elektrowni wiatrowych jako dopuszczalną formę inwestycji celu publicznego. Jak podkreślono w Wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z 8 listopada 2006 r. sygn. akt SA/Wr 188/06, inwestycję polegającą na budowie turbin wiatrowych (bez sieci energetycznej) wraz z drogą wewnętrzną można określić jako cel publiczny. 

Podstawą do omawianego stanowiska było rozszerzone rozumienie definicji zawartej w art. 6 pkt 2 Ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (dalej: ugn), w myśl której do celów publicznych zalicza się budowa i utrzymywanie ciągów drenażowych, przewodów i urządzeń służących do przesyłania lub dystrybucji płynów, pary, gazów i energii elektrycznej, a także innych obiektów i urządzeń niezbędnych do korzystania z tych przewodów i urządzeń.

Obecnie, w opinii większości sądów, powyższe rozumienie przywołanego przepisu nie powinno jednak znajdować uznania. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Gdańsku jednoznacznie wyraził pogląd, że art. 6 pkt 2 Ustawy o gospodarce nieruchomościami w sposób odmienny wyznacza cele publiczne w sferze gospodarki energetycznej. Z jego treści wynika w sposób nie budzący wątpliwości, że cel publiczny stanowi tylko budowa i utrzymanie przewodów i urządzeń służących do przesyłania lub dystrybucji energii elektrycznej, a także niezbędnych do korzystania z tych przewodów i urządzeń obiektów i urządzeń. Wytwarzanie zaś i przetwarzanie energii w elektrowni wiatrowej (celem jej późniejszego przekazania do sieci przesyłowych) nie mieści się w tym zakresie. Stąd też budowa elektrowni wiatrowej nie oznacza realizacji celu publicznego (Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gdańsku z dnia 1 lutego 2017 r. sygn. akt II SA/Gd 707/16).

Co ciekawe, niekiedy inwestorzy powołują się na art. 6 pkt 4 ugn, zaliczający do celów publicznych budowę obiektów i urządzeń służących ochronie środowiska. Jak wskazał jeden z nich, taki charakter elektrowni wiatrowych potwierdza Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2009/28/We z dnia 25 kwietnia 2009 r. (zwłaszcza art. 42 i 44) w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych, która nadaje instalacjom wykorzystującym odnawialne źródła do wytwarzania energii status służących ochronie środowiska poprzez wpływ na redukcję emisji do powietrza gazów cieplarnianych i innych zanieczyszczeń. Jak uzasadniał inwestor, dodatkową okolicznością przemawiającą za uznaniem, że realizacja inwestycji wytwarzającej energię z wykorzystaniem źródeł odnawialnych służy ochronie środowiska jest wskazanie w 405 i 406 Ustawy Prawo ochrony środowiska Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej jako instytucji, która ma finansować wspieranie takich inwestycji.

Przywołana powyżej argumentacja nie znalazła uznania w opinii Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Bydgoszczy, który wyraźnie zaznaczył, że nie można tracić z pola widzenia faktu, że podstawową funkcją elektrowni wiatrowej jest wytwarzanie energii elektrycznej, a inwestor, budując taki obiekt, czyni to w konkretnym celu ekonomicznym, to jest sprzedaży prądu, a nie w celu ochrony środowiska naturalnego. Elektrownia wiatrowa nie jest więc obiektem, czy też urządzeniem służącym stricte do ochrony środowiska. Fakt, że proces wytworzenia energii odbywa się przy zastosowaniu technologii przyjaznej środowisku (sprzyjającej ochronie środowiska) nie może implikować uznania elektrowni wiatrowej za inwestycję służącą ochronie środowiska (Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Bydgoszczy z dnia 24 marca 2010 r. sygn. akt II SA/Bd 33/10).

Trzeba przy tym wyjaśnić, że nieumieszczenie danej inwestycji w katalogu celów publicznych zawartych w Ustawie o gospodarce nieruchomościami jeszcze nie przesądza o tym, że nie stanowi ona takiego celu. Zgodnie bowiem z art. 6 ust. 10 ugn, do celów publicznych zaliczają się także inne cele publiczne określone w odrębnych ustawach.

W zawierającej przepisy szczegółowe Ustawie o inwestycjach w zakresie elektrowni wiatrowych – ani w żadnym innym akcie prawnym – budowa elektrowni wiatrowych nie została określona mianem celu publicznego.

Budowa elektrowni wiatrowej jako cel publiczny – zmiany prawne

Powyższą sytuację próbowano zmienić jesienią ubiegłego roku. Dnia 28 listopada 2023 r. do Marszałka Sejmu wpłynął Projekt ustawy o zmianie ustaw w celu wsparcia odbiorców energii elektrycznej, paliw gazowych i ciepła oraz niektórych innych ustaw. Postulowano w nim m.in. dodanie do katalogu celów publicznych zawartych w Ustawie o gospodarce nieruchomościami odnawialnych źródeł energii o łącznej mocy zainstalowanej elektrycznej większej niż 1 MW, w szczególności elektrowni wiatrowej wraz z inwestycją towarzyszącą (art. 11 nowelizacji). Umożliwiłoby to np. wywłaszczanie gruntów na rzecz jednostek samorządu terytorialnego lub Skarbu Państwa, które mogłyby następnie być dzierżawione inwestorom pod maszty elektrowni.

Trzeba w tym momencie zaznaczyć, że obecnie ustalenie lokalizacji elektrowni wiatrowej następuje wyłącznie na podstawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego (art. 3 uew). Zmiana ustawy umożliwiałaby to także w oparciu o zintegrowany plan inwestycyjny (tj. plan miejscowy współfinansowany przez inwestora) oraz o uchwałę gminy o lokalizacji inwestycji, która stanowiłaby „szczególną formę planu miejscowego” (art. 5 pkt 4 i art. 4 ust. 4 nowelizacji). W praktyce mogłoby to znacząco ułatwić budowę elektrowni wiatrowych, ponieważ uchwalenie planu miejscowego jest zwykle czynnością długotrwałą (trwa średnio kilka lat) i wymaga dużych nakładów finansowych.

Na skutek protestów medialnych i groźby odrzucenia całego projektu w głosowaniu, kontrowersyjne artykuły dotyczące elektrowni wiatrowych zostały z niego wykreślone. Jednak Ministerstwo Klimatu i Środowiska zapowiedziało, że nie oznacza to rezygnacji z pomysłu zmiany przepisów odnoszących się do elektrowni wiatrowych. Projekt nowelizacji specustawy wiatrakowej ma zostać przedstawiony najprawdopodobniej do końca I połowy 2024 r.

Wywłaszczenia na potrzeby lokalizacji elektrowni wiatrowych – podsumowanie

Podsumowując, chociaż w świetle obecnie obowiązujących przepisów budowa elektrowni wiatrowych nie stanowi celu publicznego, to jest nim budowa i utrzymywanie przewodów i urządzeń służących do przesyłania lub dystrybucji energii elektrycznej wytworzonej przez turbinę. Zatem trudno sobie wyobrazić, aby budowa dużych farm wiatrowych nie wiązała się w jakimś zakresie z wywłaszczeniami gruntów (np. pod stacje transformatorowe) lub ograniczaniem praw własności w związku z ustanowieniem na cudzych nieruchomościach służebności przesyłu.

Wszyscy dotknięci skutkami tego typu inwestycji powinni pamiętać, że zgodnie z ustawą zasadniczą za wywłaszczenie należy się słuszne odszkodowanie. Podobnie sprawa wygląda w sytuacji ograniczenia możliwości korzystania z nieruchomości, co powinno zostać skompensowane finansowo. W razie wątpliwości czy sporów, warto zatem skorzystać z usług prawnika, który doradzi i pomoże w należytym zabezpieczeniu praw poszkodowanych osób.

Źródła:

• Ustawa z dnia 20 maja 2016 r. o inwestycjach w zakresie elektrowni wiatrowych

• Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami

• Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2009/28/We z dnia 25 kwietnia 2009 r. (zwłaszcza art. 42 i 44) w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych

• Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu z 8 listopada 2006 r. sygn. akt SA/Wr 188/06

• Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gdańsku z dnia 1 lutego 2017 r. sygn. akt II SA/Gd 707/16

• Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami
  Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Bydgoszczy z dnia 24 marca 2010 r. sygn. akt II SA/Bd 33/10

• Projekt ustawy z 28 listopada 2023 r. o zmianie ustaw w celu wsparcia odbiorców energii elektrycznej, paliw gazowych i ciepła oraz niektórych innych ustaw