Kompendium wiedzy o rodzajach odsetek i stopach procentowych

Pojęcie odsetek jest znane praktycznie każdej osobie, nawet tej która nie ma na co dzień do czynienia z prawem.

Kiedy jednak staniemy przed dylematem jakie odsetki zastosować w danej sytuacji, jaka jest stopa procentowa, jak je wyliczyć i od kiedy nam się należą, to zagadnienie nie jest już takie oczywiste.

Pojęcie odsetek

Kodeks cywilny wyjaśnia, że przez pojęcie odsetek należy rozumieć świadczenie pieniężne, do którego może być zobowiązany podmiot korzystający z cudzych pieniędzy. Można wyróżnić sytuację, gdy korzystanie z pieniędzy:

1. 1. wynika z umowy (np. umowa kredytu, umowa pożyczki),
   2. nie jest objęte zgodą wierzyciela (wynika z opóźnienie w zapłacie określonej sumy pieniężnej przez dłużnika),
   3. wynika z poniesionych przez wierzyciela wydatków w celu ochrony interesu dłużnika (np. wydatki zleceniobiorcy w celu prawidłowego wykonania umowy, prowadzenie cudzej sprawy bez zlecenia).

Odsetki stanowią wynagrodzenie, które przysługuje wierzycielowi od dłużnika za korzystanie z jego pieniędzy. Oprócz tej funkcji odsetek, wymienia się również funkcję kompensacyjną, represyjną, motywacyjną oraz waloryzacyjną.

• Skuteczna firma windykacyjna

Specyfikacja i rodzaje świadczenia odsetkowego

Specyfika odsetek polega na tym, że ich wysokość uzależniona jest od wysokości sumy pieniężnej, którą dysponuje dłużnik oraz od długości czasu korzystania przez niego z tej sumy. Odsetki oblicza się bowiem za czas korzystania z pieniędzy (czas trwania zobowiązania pieniężnego czy opóźnienia w zapłacie), jako określony procent dłużnej sumy.

Doktryna w głównej mierze wyróżnia przy tym dwa rodzaje odsetek – kapitałowe (oprocentowanie, stanowiące wynagrodzenie za korzystanie z pieniędzy) i odsetki za opóźnienie (będące rekompensatą za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego). Niektórzy odrębnie traktują przewidziane w ustawie o przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych.

Podsumowując – wysokość odsetek obliczana jest za czas korzystania z pieniędzy (czas trwania zobowiązania pieniężnego albo opóźnienia w zapłacie), jako określony procent sumy dłużnej.

• Przedawnienie długu – czy windykacja jest możliwa?

Kompendium wiedzy – rodzaje odsetek

W wyniku dokonanej nowelizacji obecnie wyróżnia się dwie odrębne instytucje i kategorie pojęciowe, a mianowicie: odsetki ustawowe (o których mowa w art. 359 § 2 k.c.), określane niekiedy mianem odsetek ustawowych “zwykłych” lub „kapitałowych” oraz odsetki ustawowe za opóźnienie (które zostały uregulowane w art. 481 § 2 k.c.).

• Rekompensata za koszty odzyskiwania należności

Odsetki kapitałowe (ustawowe)

Odsetki ustawowe, zwane kapitałowymi w praktyce najczęściej zastrzegane są w umowie pożyczki i kredytu. Pojęcie i mechanizm obliczania odsetek ustawowych zostały uregulowane w art. 359 k.c.:

§ 1. Odsetki od sumy pieniężnej należą się tylko wtedy, gdy to wynika z czynności prawnej albo z ustawy, z orzeczenia sądu lub z decyzji innego właściwego organu.

§ 2. Jeżeli wysokość odsetek nie jest w inny sposób określona, należą się odsetki ustawowe w wysokości równej sumie stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i 3,5 punktów procentowych.

Mechanizm obliczania wysokości odsetek ustawowych bazuje zatem na dwóch elementach; jednym stałym (wskazanym kwotowo przez ustawodawcę) i jednym zmiennym – zależnym od aktualnej wysokości stopy referencyjnej.

Ta ostatnia wartość jest ustalana każdorazowo w oparciu o uchwałę Rady Polityki Pieniężnej Narodowego Banku Polskiego w sprawie stopy referencyjnej, oprocentowania kredytów refinansowych, oprocentowania lokaty terminowej oraz stopy redyskontowej weksli w Narodowym Banku Polskim.

Mechanizm obliczania wysokości odsetek kapitałowych przedstawia poniższe równanie matematyczne: wysokość odsetek ustawowych = X% + 3,5% (gdzie “X” oznacza aktualną wysokość stopy referencyjnej).

Na uwadze należy mieć również przepis z art. 359 § 21 k.c. który limituje wysokość maksymalnych odsetek kapitałowych, zgodnie z którym odsetki wynikające z czynności prawnej nie mogą w stosunku rocznym przekroczyć dwukrotności wysokości odsetek ustawowych (kapitałowych).

Mechanizm obliczania wysokości maksymalnych odsetek kapitałowych przedstawia poniższe równanie matematyczne: wysokość maksymalnych odsetek ustawowych = 2 x (X% + 3,5%); (gdzie “X” oznacza aktualną wysokość stopy referencyjnej).

Odsetki ustawowe za opóźnienie

Spełnienie przez dłużnika świadczenia z opóźnieniem, uprawnia wierzyciela do żądania odsetek za opóźnienie, często nazywanych – w odróżnieniu od odsetek kapitałowych – odsetkami sankcyjnymi.

Skorzystanie przez wierzyciela z prawa zapłaty odsetek za opóźnienie, nie jest obwarowane żadnymi przesłankami, w szczególności nie musi powstać po stronie wierzyciela szkoda, jak również sam dłużnik nie musi odpowiadać za okoliczności które spowodowały nieterminowe wykonanie zobowiązania pieniężnego.

Pojęcie i mechanizm obliczania odsetek ustawowych zostały uregulowane w art. 481 k.c.:

§ 1. Jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.

§ 2. Jeżeli stopa odsetek za opóźnienie nie była oznaczona, należą się odsetki ustawowe za opóźnienie w wysokości równej sumie stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i 5,5 punktów procentowych. Jednakże gdy wierzytelność jest oprocentowana według stopy wyższej, wierzyciel może żądać odsetek za opóźnienie według tej wyższej stopy.

§ 21. Maksymalna wysokość odsetek za opóźnienie nie może w stosunku rocznym przekraczać dwukrotności wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie (odsetki maksymalne za opóźnienie).

Wysokość należnych odsetek określa przede wszystkim stopa procentowa, na jaką zostały one zastrzeżone. W braku określenia tej stopy umownie należą się odsetki ustawowe za opóźnienie, które określa art. 481 § 2 k.c. Przepis ten odsyła do stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i określa wysokość odsetek jako sumę tej stopy referencyjnej i 5,5 punktów procentowych. Wysokość ustawowych odsetek za opóźnienie jest więc de facto wyższa o 2 punkty procentowe niż wysokość odsetek ustawowych.

Jednocześnie nowy art. 481 § 21 k.c. określa – na wzór art. 359 § 21 k.c. – maksymalną wysokość odsetek za opóźnienie. W stosunku rocznym nie może ona przekraczać dwukrotności wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie.

Odsetki za opóźnienie, a odsetki kapitałowe

Strony w oparciu o przewidzianą w art. 3531 k.c. tak zwaną swobodę umów, mogą przewidzieć albo kumulację obu odsetek jak i ustanie obowiązku uiszczania odsetek kapitałowych i zastąpienie ich, od chwili, gdy dłużnik opóźnia się ze spełnieniem swojego świadczenia pieniężnego, odsetkami ustawowymi za opóźnienie.

Odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych

Szczególne unormowanie możemy odnaleźć w ustawie o przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych, która wprowadza do transakcji handlowych zawieranych między przedsiębiorcami odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych.

Zakres przedmiotowy i podmiotowy wskazany został w artykułach 1-4 wskazanej ustawy. Z kolei pojęcie i mechanizm obliczania odsetek ustawowych za opóźnienie w transakcjach handlowych zostały uregulowane w art. 4 pkt 3, który stanowi, że odsetki te wynoszą:

• • w przypadku transakcji handlowych, w których dłużnikiem jest podmiot publiczny będący podmiotem leczniczym – równe są sumie stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i ośmiu punktów procentowych,
•  
  • w przypadku transakcji handlowych, w których dłużnikiem nie jest podmiot publiczny będący podmiotem leczniczym – równe są sumie stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i dziesięciu punktów procentowych.

Są to więc odsetki wyższe niż wskazane w art. 481 k.c. odsetki ustawowe za opóźnienie. Nie ma przy tym podstaw stosowania przepisów tej ustawy z urzędu, gdyż to od woli wierzyciela zależy, czy żąda zapłaty odsetek i w jakiej wysokości. Innymi słowy, żądanie zapłaty konkretnych odsetek powinno zostać sformułowane przez wierzyciela.

Stopy procentowe

Do czasu wybuchu Do czasu wybuchu epidemii koronawirusa COVID-19 i wprowadzeniu przez polskiego ustawodawcę licznych aktów prawnych, wysokość stóp procentowych przedstawiała się następująco:

Odsetki kapitałowe (ustawowe) – 5%

Maksymalne odsetki kapitałowe (ustawowe) – 10%

Odsetki ustawowe za opóźnienie – 7%

Maksymalne odsetki ustawowe za opóźnienie – 14%

Odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych – 9,50% (gdy dłużnikiem jest podmiot publiczny będący podmiotem leczniczym);

Odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych – 11,50% (gdy dłużnikiem nie jest podmiot publiczny będący podmiotem leczniczym).

W związku z panującą sytuacją epidemiologiczną w kraju, Rada Polityki Pieniężnej w 2020 r. kilkukrotnie podejmowała decyzję o obniżeniu stop referencyjnej NBP. Na dzień pisania niniejszego artykułu (tj. 30.12.2020 r.), aktualna wysokość stóp procentowych przedstawia się następująco:

Odsetki kapitałowe (ustawowe) – 3,60%

Maksymalne odsetki kapitałowe (ustawowe) – 7,20%

Odsetki ustawowe za opóźnienie – 5,60%

Maksymalne odsetki ustawowe za opóźnienie – 11,20%

Odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych – 8,10% (gdy dłużnikiem jest podmiot publiczny będący podmiotem leczniczym);

Odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych – 10,10% (gdy dłużnikiem nie jest podmiot publiczny będący podmiotem leczniczym).