Klauzule niedozwolone (abuzywne) – definicja i warunki – część 2

Podsumowując część pierwszą artykułu, a także wyjaśniając ewentualne wątpliwości dotyczące klauzul abuzywnych, wskazać należy, że analizując, czy dane postanowienie umowne jest niedozwolone, powinno się uwzględniać nie tylko jego treść, lecz także okoliczności wyrażania przez konsumenta zgody na związanie się postanowieniem, które nie zostało z nim indywidualnie uzgodnione.

• Umowa deweloperska – na co uważać?

O uznaniu danego postanowienia za niedozwolony mogą nadto przesądzić okoliczności ograniczające zdolność postrzegania i rozumienia jego tekstu oraz negatywnie wpływające na racjonalność decyzji podejmowanych przez konsumentów.

Wreszcie analizując abuzywność danego postanowienia z umowy, pod uwagę należy wziąć wszystkie przepisy prawa (a nie tylko wspomniany wcześniej art. 385¹ kodeksu cywilnego), w szczególności dotyczące nieuczciwych praktyk handlowych.

Ustalenie, że posłużenie się przez przedsiębiorcę we wzorcu określoną klauzulą stanowi nieuczciwą praktykę handlową w rozumieniu dyrektywy 2005/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 11.05.2005 r. dotyczącej nieuczciwych praktyk handlowych stosowanych przez przedsiębiorstwa wobec konsumentów na rynku wewnętrznym oraz zmieniającej dyrektywę Rady 84/450/EWG, dyrektywę 97/7/WE, 98/27/WE i 2002/65/WE Parlamentu Europejskiego i Rady oraz rozporządzenie (WE) Nr 2006/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady powinno być brane pod uwagę jako jedna z okoliczności oceny abuzywnego charakteru takiej klauzuli.

Jeśli określone postanowienie umowne odpowiadać będzie wskazanym wyżej kryteriom i zaliczone zostanie do niedozwolonych postanowień umownych, wówczas nie wiąże ono konsumenta, jednakże strony są związane umową w pozostałym zakresie.

Wspomniane niewiązanie konsumenta oznacza bezskuteczność danego postanowienia, które następuje ex lege (z mocy prawa). Co więcej, bezskuteczność dotyczy całej klauzuli abuzywnej, a nie tylko jej fragmentu w zakresie, w jakim jest niedopuszczalna. W miejsce bezskutecznych postanowień, treść stosunku zobowiązaniowego wyznaczają przepisy dyspozytywne.

W związku z tym, że bezskuteczność niedozwolonych postanowień następuje ex lege, nie ma  konieczności wniesienia pozwu ustalającego abuzywność klauzuli. Jeżeli przedsiębiorca nie przychyli się do tego stanowiska (nie przyzna racji konsumentowi, że stosowane przez niego postanowienia są niedozwolone), wówczas należy zwrócić się do sądu powszechnego o uznanie danego postanowienia za niewiążące.

Na przykład, jeżeli konsument chce odstąpić od umowy, a w jej warunkach znajduje się postanowienie wykluczające taką możliwość lub przewidujące rażąco wygórowaną karę, to może powołać się na niedozwolony charakter postanowienia umownego i jeżeli przedsiębiorca nie uwzględni jego racji, dochodzić swych roszczeń sądownie.

Nie mniej jednak, aby uniknąć kontrowersji i ewentualnych przyszłych sporów, można skorzystać  z możliwości jaką stwarza art. 189 kodeksu postępowania cywilnego, zgodnie z którym powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny.

Wydany w sprawie wyrok nie tworzy nowego stanu prawnego, a jedynie stwierdza i sankcjonuje istniejący już stan rzeczy. Rozstrzygnięcie, czy strony są związane kwestionowanymi postanowieniami może być nadto dokonane w trakcie już powstałego sporu, w którym dojdzie do oceny wykonywania umowy, gdy jedna ze stron wystąpi z powództwem o świadczenie.

Przesłanką takiego rozstrzygnięcia będzie wówczas ustalenie niedozwolonego charakteru określonych postanowień umownych. Skutki tak przeprowadzonej incydentalnej kontroli postanowień umowy mają moc wyłącznie wobec jej stron.

W praktyce kancelaria spotyka się bardzo często z taką incydentalną kontrolą postanowień, kiedy reprezentowany przez nas klient został pozwany przed podmiot z sektora pożyczek pozabankowych o zapłatę.

W trakcie procesu często okazywało się, że powództwo jest niezasadne bo klient (będący konsumentem) dokonał nadpłaty, a podmiot w swoich wzorcach umownych korzystał z niedozwolonych postanowień – zawyżonych prowizji, nieudowodnionych i niezasadnych dodatkowych kosztów, podwójnego oprocentowania, kosztów windykacyjnych, czy postanowień mających na celu obejście przepisów prawa o maksymalnych odsetkach ustawowych.

Powyższe dotyczy zawartych już umów, gdzie kontrolą postanowień zajmował się sąd w ramach incydentalnej kontroli. Jeżeli konsument, przypuszcza, że umowa, którą przedstawia mu przedsiębiorca, zawiera postanowienie niedozwolone, po prostu powinien zwrócić mu uwagę na ten fakt. Jeżeli nie wyraża on zgody na zmianę zakwestionowanych postanowień – co niestety występuje praktycznie zawsze – wówczas najlepiej zmienić kontrahenta.

Konsument może również powiadomić Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów o podejrzeniu stosowania przez przedsiębiorcę niedozwolonego postanowienia wzorca umowy i zostać dopuszczony w charakterze zainteresowanego do udziału w postępowaniu prowadzonym przez Urząd w sprawie o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone.

Zyskuje wówczas uprawnienie do składania wyjaśnień i dokumentów, co do okoliczności sprawy oraz przeglądania akt postępowania. W kierowanym do UOKiK zawiadomieniu należy wskazać, czy konsument podejmował kontakt z przedsiębiorcą w celu usunięcia kwestionowanego postanowienia ze wzorca umowy i jakie w tym zakresie stanowisko zajął przedsiębiorca.

Do zawiadomienia należy załączyć cały wzorzec umowy, który obejmuje kwestionowane postanowienie i wskazać argumenty dla uznania danego postanowienia wzorca umowy za naruszające dobre obyczaje oraz rażąco naruszające interesy konsumentów.

Efektem postępowania w sprawie o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone jest wydanie przez Prezesa UOKiK decyzji administracyjnej, w której rozstrzyga, że dana klauzula ma niedozwolony charakter oraz zakazuje jej dalszego wykorzystywania.

Decyzja UOKiK uznająca postanowienie wzorca umowy za niedozwolone ma skutek tylko w stosunku do przedsiębiorcy, który ją stosował oraz wobec wszystkich konsumentów, którzy zawarli z nim umowę na postawie klauzuli wskazanej w decyzji. Jeżeli więc inny przedsiębiorca z tej samej branży korzysta z identycznych postanowień umowy, wówczas decyzja automatycznie nie obejmuje tego przedsiębiorcy.

Niezbędnym jest przeprowadzenie odrębnego postępowania w stosunku do danego przedsiębiorcy. Powyższa procedura, określana jest mianem tzw. abstrakcyjnej kontroli postanowień wzorca umowy. Decyzje Prezesa publikowane są na stronie internetowej Urzędu. 

Przy czym dotąd następowało to w trybie uchylonych już przepisów tj. art. 479³⁶–479⁴⁵ kodeksu postępowania cywilnego, natomiast  ze względu na zmianę modelu kontroli abstrakcyjnej postanowień wzorców umowy z sądowej na administracyjno-sądową realizowaną przez Prezesa UOKiK, do rejestru trafiają klauzule tylko w tych sprawach, w których wniesiono pozwy do Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów przed 17.04.2016 r. W nowych sprawach rozstrzygnięcia dotyczące stosowania niedozwolonych postanowień wzorców umowy wynikają z decyzji Prezesa UOKiK i publikowane są w bazie decyzji na stronie internetowej Urzędu.

Poniżej autor artykułu prezentuje przykładowe klauzule, które zostały wpisane do rejestru klauzul niedozwolonych, publikowanej na stronie UOKiK:

– “Całkowity koszt kredytu może ulec zmianie w przypadku zmian wysokości prowizji i opłat bankowych, pobieranych przez bank, za czynności bankowe związane z obsługą kredytu.” (numer wpisu 6192);

– “Na uzasadniony wniosek Kredytobiorcy lub z własnej inicjatywy Bank może zmienić kolejność zaspakajania należności.” (numer wpisu 2955);

– “Bank zastrzega sobie prawo do zmiany Regulaminu, w szczególności w przypadku wprowadzania nowych przepisów prawnych lub ich zmiany oraz dostosowania do koniecznych zmian wprowadzonych w obowiązującym w Banku systemie informatycznym.” (numer wpisu 3180);

– „Wszelkie spory wynikłe z niniejszej Umowy rozstrzygają sądy powszechne właściwe dla siedziby Banku.” (numer wpisu 3721);

– “Organizator nie ponosi odpowiedzialności za działanie dostawców i ewentualne nie doręczenie upominków do Agencji.” (numer wpisu 4797);

–  “Wysokość czesnego może się zmienić. Zmiana nie może następować częściej niż raz w semestrze.” (numer wpisu 1286);

– “W przypadku dokonania rezerwacji, wpłacenia zaliczki i nieopłacenia kursu w wyznaczonym terminie, słuchacz zostaje skreślony z listy uczestników a wpłacona zaliczka nie podlega zwrotowi.” (numer wpisu 6408).

Dodatkowo autor poniżej przedstawia kilka klauzul, które zostały uznane przez Sąd za abuzywne w ramach incydentalnej kontroli, w toku prowadzonych przez kancelarię spraw.

Przypomnieć jednak należy, że taka klauzula dotyczy tylko konkretnego stanu faktycznego, ściśle określonych stron i danej – nieabstrakcyjnej – sytuacji życiowej. Wymienione niżej klauzule automatycznie nie stają się abuzywnymi, jeżeli czytelnik odnajdzie podobne zapisy w swoich umowach:

– „Pożyczkobiorca zobowiązany jest ponieść koszt opłaty przygotowawczej. Opłata przygotowawcza, tj. opłata za czynności faktyczne związane z rozpatrzeniem wniosku, przygotowaniem oraz zawarciem niniejszej umowy oraz udzieleniem Pożyczki.”;

– „Niedotrzymanie przez Pożyczkobiorcę warunków umowy pożyczki, skutkuje podjęciem przez Pożyczkodawcę czynności windykacyjnych (…) Za wskazane czynności Pożyczkodawca pobiera opłaty zgodnie z tabelą opłat.”;

– „Pożyczkobiorca, któremu została udzielona Pożyczka, ma prawo do przedłużenia Okresu Pożyczki o kolejnych 1, 15 lub 30 dni, o ile  najpóźniej w dniu poprzedzającym Dzień Spłaty wniesie Opłatę za Przedłużenie Okresu Pożyczki w wysokości odpowiadającej liczbie dni, na jaką chce uzyskać Przedłużenie Okresu Pożyczki i zgodnie z Tabelą, a Pożyczkodawca wyrazi na to zgodę.”.