Formy umów przewidziane w Kodeksie Cywilnym

Polski Kodeks Cywilny (dalej jako KC) opiera się na zasadzie swobody umów. Oznacza to, że można zawrzeć niemal dowolną umowę, jeśli jest tylko zgodna z powszechnie obowiązującym prawem i zasadami współżycia społecznego.

Umowy można sklasyfikowac na wiele sposobów, m.in. dzielą się na nazwane, których regulację odnajdziemy w KC i ustawach, i na nienazwane, które nie są nazwane wprost przez kodeks, jednakże funkcjonują w obrocie prawnym.

W przypadku wielu umów nazwanych kodeks przewiduje dla nich rygor zawarcia ich w określonej formie. Od tego rygoru może zależeć zarówno ważność tej umowy, jak np. przeniesienie własności nieruchomości musi odbyć się za pomocą umowy  w postaci aktu notarialnego, albo rygor jest przewidziany do celów dowodowych na wypadek sporu w sądzie.

Kodeks Cywilny nie wyklucza więc umów ustnych. Funkcjonują one powszechnie, jednakże w przypadku sporu może się to okazać problematyczne, a jeśli doszłoby do procesu, wówczas sąd może się opierać wyłącznie na zeznaniach stron, które w przypadku sporu mogą być rozbieżne.

W prawie cywilnym rozróżnia się trzy rygory szczególne

1) ad solemnitatem – art 73 §1 KC – kiedy umowa nie zostanie zawarta w odpowiedniej formie jest nieważna

2) ad eventum – art 73 §2 KC – czynność dokonana bez zachowania tej formy jest nieważna, jednakże  nie dotyczy to wypadków, gdy zachowanie formy szczególnej jest zastrzeżone jedynie dla wywołania określonych skutków czynności prawnej.

3) ad probationem – art 74 KC – czynność dokonana bez zachowania formy pisemnej, dokumentowej lub elektronicznej, jest ważna, ale nie można się w ewentualnym sporze powołać się na dowód z zeznań świadków lub z przesłuchania stron na fakt dokonania czynności. Przepisu tego nie stosuje się, gdy zachowanie formy pisemnej, dokumentowej albo elektronicznej jest zastrzeżone jedynie dla wywołania określonych skutków czynności prawnej; wyjątkiem od tej zasady mogą być sytuacje jeśli strony sporu wyrażą zgodę na dowód z zeznań świadków lub przesłuchania świadków, a także na żądanie konsumenta w sporze z przedsiębiorcą lub gdy fakt dokonania tejże czynności jest uprawdopodobniony za pomocą dokumentu. Przepisów dot. niezachowania formy pisemnej, dokumentowej i elektronicznej nie stosuje się w stosunkach między przedsiębiorcami.

Jedną z najchętniej używanych form jest forma pisemna. Polega ona na spisaniu umowy i podpisaniu jej własnoręcznie przez strony. Całość może być wydrukowana, jednakże podpisy muszą być odręczne. Pismo winno zawierać całe oświadczenia woli stron, które daną umowę zawierają.

Odróżnia to ją od formy dokumentowej, która pozwana na odczytanie faktów nie tylko na papierze, ale na dowolnym nośniku, który pozwoli na ustalenie osoby składającej oświadczenie.

Inną formą są formy pisemne z notarialnym lub urzędowym potwierdzeniem podpisu – wtedy to urzędnik lub notariusz stwierdzają, że dana umowa została podpisana przez odpowiednie osoby, lub też w przypadku formy pisemnej z urzędowym potwierdzeniem daty – wskazaną mamy odpowiednią datę.

Jedną z najnowszych form jest elektroniczna forma czynności prawnej, która pozwala na złożenie oświadczenia woli w postaci elektronicznej i opatrzenie go kwalifikowanym podpisem elektronicznym. Taka forma jest równa formie pisemnej.

Formą bardziej rygorystyczną jest akt notarialny. Notariusz potwierdza w akcie notarialnym zawarcie tejże umowy, a w niektórych przypadkach może to zrobić także konsul.

Akt notarialny to forma wymagana do niektórych czynności np. umowy przeniesienia własności nieruchomości, działu spadku, w którego skład wchodzi nieruchomość, umowa o przedłużenie wieczystego użytkowania, umowa zobowiązująca do przeniesienia prawa wieczystego użytkowania i umowa przenosząca to prawo, oświadczenie darczyńcy przy umowie darowizny, zrzeczenie się dziedziczenia przez przyszłego spadkodawcę ustawowego i uchylenie się od takiego zrzeczenia, umowa spółki komandytowej, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, statut spółki komandytowo-akcyjnej czy spółki akcyjnej, a także umowa zbycia spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu.

Łatwo tu zauważyć, że są to najczęściej związane z własnością nieruchomości, a także z prawem spółek.

Należy pamiętać, że nie jest to katalog zamknięty, a wyżej przytoczone czynności to tylko przykłady i formy mogą być przewidywane przez przepisy szczególne.

Zwrócić należy uwagę na formę także przy zawieraniu umowy przedwstępnej. Ta, by być skuteczna, musi zostać zawarta w takiej samej formie jak docelowy akt, jest to więc rygor ad eventum. Oznacza to, że aby móc dochodzić uprawnień z niej wynikających, musi być ona zawarta w odpowiedniej formie. Jednakże jeśli tak się nie stanie – nadal będzie ważna.

Za przykład może posłużyć umowa przedwstępna do zawarcia umowy sprzedaży i przeniesienia własności nieruchomości – aby była skuteczna, musi zostać zawarta w formie aktu notarialnego. Jeżeli została zawarta w formie pisemnej to nic nie stoi na przeszkodzie, aby ją wykonać, jednakże dochodzenie jej w postępowaniu sądowym nie będzie możliwe, a jak słusznie w swoim komentarzu zauważa Osajda – taka umowa bez dochowania odpowiedniej formy wywołuje jedynie skutek słabszy, a zatem stronie uprawnionej z umowy przedwstępnej będą przysługiwać wyłącznie roszczenia odszkodowawcze w granicach tzw. ujemnego interesu umownego  (art. 390 § 1 KC). 

Forma wpływa także na sposób, w jaki umowę można uzupełnić lub zmienić – należy to zrobić w takiej samej formie, w jakiej została zawarta. Jeżeli zaś umowa została zawarta w formie pisemnej, dokumentowej lub elektronicznej, jej rozwiązanie za zgodą obu stron lub odstąpienie, tudzież wypowiedzenie wymaga zachowania formy dokumentowej, jednakże przepis szczególny może zastrzec inną formę.

W przypadku innych form szczególnych rozwiązanie, odstąpienie lub wypowiedzenie musi nastąpić w tej samej formie.

W przypadku, kiedy osoba niemogąca pisać, chce zawrzeć umowę może złożyć oświadczenie woli w formie pisemnej za pomocą odcisku palca, a obok tego odcisku upoważniona przez nią osoba wypisze jej imię i nazwisko i złoży obok swój podpis.

Inną możliwością jest także złożenie podpisu przez osobę upoważnioną, a podpis ten zostanie poświadczony przez notariusza albo wójta, burmistrza, prezydenta miasta, starostę lub marszałka województwa z zaznaczeniem, że został złożony na życzenie osoby niemogącej pisać.