Prawo świadka do odmowy zeznań w procedurze cywilnej

Zeznania świadka w postępowaniu cywilnym są jednym z kluczowych środków dowodowych. Podstawowym obowiązkiem każdej osoby wezwanej w charakterze świadka jest zgłoszenie się na wezwanie do sądu i złożenie zeznań.

Ustawodawca jednak wprowadził kilka wyjątków od powyższej reguły o czym dowiecie się Państwo w niniejszym artykule.

Podstawa prawna

Przepis art. 261 § 1 k.p.c. stanowi, że „Nikt nie ma prawa odmówić zeznań w charakterze świadka, z wyjątkiem małżonków stron, ich wstępnych, zstępnych i rodzeństwa oraz powinowatych w tej samej linii lub stopniu, jak również osób pozostających ze stronami w stosunku przysposobienia.

Prawo odmowy zeznań trwa po ustaniu małżeństwa lub rozwiązaniu stosunku przysposobienia. Jednakże odmowa składania zeznań nie jest dopuszczalna w sprawach o prawa stanu, z wyjątkiem spraw o rozwód.”

Nadto osoba, która będąc uprawniona, nie skorzystała z prawa odmowy zeznań, zgodnie z art. 261 § 2 k.p.c. może odmówić odpowiedzi na pytanie, jeżeli zeznanie mogłoby narazić jego lub jego bliskich, wymienionych w paragrafie poprzedzającym, na odpowiedzialność karną, hańbę lub dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową albo jeżeli zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej. Duchowny może odmówić zeznań co do faktów powierzonych mu na spowiedzi.

Komentowany przepis reguluje więc dwa rodzaje ograniczeń obowiązujących w zakresie omawianego środka dowodowego. W § 1 omawianego przepisu mowa jest o prawie odmowy zeznań, natomiast § 2 odnosi się do prawa odmowy odpowiedzi na poszczególne pytania

Prawo odmowy zeznań

Świadek ma prawo odmowy zeznań z racji stosunków rodzinnych jakie go łączą ze stroną postępowania. W takiej bowiem sytuacji świadek może znaleźć się w niewygodnej sytuacji i dokonać wyboru czy z uwagi na bliskie, emocjonalne więzi rodzinne chronić interes strony i zeznawać tak, aby uzyskała korzystne orzeczenie, czy jednak złożyć zeznania zgodnie z prawdą, co może negatywnie wpłynąć na jej relacje rodzinne.

Świadek nie musi wskazywać, dlaczego chce skorzystać z prawa odmowy zeznań. W doktrynie wyrażono pogląd, że świadek po skorzystaniu z prawa odmowy zeznań, pomimo że złoży oświadczenie, że chce zrezygnować z prawa odmowy, nie powinien już zeznawać, gdyż prowadziłoby to do tego, iż mógłby w zależności od wyników postępowania dowolnie dysponować swoim zeznaniem.

W § 1 omawianego przepisu ustawodawca wprowadził katalog zamknięty, co oznacza, że tylko osoby w nim wymienione mogą odmówić składania zeznań. Małżonkiem strony jest osoba, którą łączy związek małżeńskim w chwili składania zeznania (nie dotyczy więc narzeczonych). Należy pamiętać, że prawo świadka do odmowy zeznań trwa nadal po ustaniu małżeństwa.

Wstępnymi są rodzice, dziadkowie, pradziadkowie, zaś zstępnymi są dzieci, wnuki, prawnuki. Rodzeństwo to bracia i siostry, także przyrodni. Powinowaci to krewni drugiego małżonka, np. teść, teściowa czy szwagier. Do katalogu nie zostali dodani konkubenci, a więc osoba pozostająca we wspólnym pożyciu, która została powołana na świadka będzie miała obowiązek złożenia zeznań.

Sprawy w których nie przysługuje prawo odmowy zeznań

Odmowa składania zeznań nie odnosi się do spraw o tak zwane prawa stanu, z wyjątkiem spraw o rozwód. Dotyczy to spraw obejmujących ustalenie stanu cywilnego, a wynikających z faktu np. urodzenia się, czy pozostawania w stosunku małżeńskim.

Należy zaaprobować takie rozwiązanie, albowiem w takich sprawach to właśnie członkowie rodziny mają największą (a czasami jedyną) wiedzę, a brak ich zeznań uniemożliwiłby wydanie odpowiedniego orzeczenia.

Prawo do odmowy odpowiedzi na pytanie

Prawo do odmowy odpowiedzi na poszczególne pytania odnosi się do okoliczności dotyczących świadka lub jego osób bliskich, które zostały wymienione w art. 261 § 1 k.p.c. W doktrynie i orzecznictwie pojawiają się wątpliwości, czy prawo odmowy odpowiedzi na zadane pytanie należy rozszerzyć także na przypadek, w którym osoba pozostaje ze świadkiem w faktycznym wspólnym pożyciu.

Przechodząc do sytuacji gdy świadek może uchylić się od odpowiedzi na pytania, ustawodawca wskazał:

Zagrożenie co do odpowiedzialności karnej musi być rzeczywiste i nie dotyczy sytuacji gdy np. przestępstwo uległo przedawnieniu. Wystarczy również sama obawa ewentualnego wszczęcia postępowania karnego i ukarania świadka.

Odmowę odpowiedzi na zadane pytanie może również uzasadniać narażenie się świadka lub jego bliskich na hańbę. Sam czyn nie musi być hańbiący, wystarczające jest, że może się spotkać z negatywną oceną środowiska, np. pracy, życiu zawodowym czy grupie społecznej, a okoliczności te podlegają ocenie sądu.

Nadto świadek może odmówić odpowiedzi na pytanie, jeżeli zeznanie mogłoby narazić jego lub jego bliskich na “dotkliwą i bezpośrednią szkodę majątkową”. Chodzi tu jednak o taką sytuację, w której szkoda powstałaby wskutek konkretnego zeznania czy udzielonej odpowiedzi, nie zaś jako skutek rozstrzygnięcia postępowania sądowego. Dodatkowo, szkoda musi mieć charakter majątkowy i powinna być realna, a nie występować tylko teoretycznie, jako domysły świadka.

Kolejną sytuacją wymienioną przez ustawodawcę jest „pogwałcenie istotnej tajemnicy zawodowej”. W szczególności bierze się pod uwagę przepisy regulujące zawody korporacyjne takie jak radca prawny, adwokat, doradca podatkowy, notariusz, rzeczoznawca majątkowy, biegły rewident, dziennikarz, lekarz.

Ostatnim ograniczeniem jest udzielenie odpowiedzi na pytanie w zakresie jakim świadek dowiedział się podczas udzielania spowiedzi. Dotyczy to wszystkich duchownych Kościołów i związków wyznaniowych uznanych w Rzeczypospolitej Polskiej.

Pouczenie świadka i odbiór przyrzeczenia

W myśl art. 266 k.p.c. przed przesłuchaniem świadka uprzedza się go o prawie odmowy zeznań i odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywych zeznań. Odpowiedzialność karna za fałszywe zeznania uregulowana jest w art. 233 k. k. Brak uprzedzenia świadka o prawie odmowy zeznań (jeżeli takie prawo mu przysługiwało) stanowi uchybienie, które mogłoby mieć istotny wpływ na wynik sprawy i może stanowić np. zarzut apelacyjny.

Jeżeli świadek ma składać zeznania, odbiera się od niego przyrzeczenie, który powtarza za przewodniczącym następującą treść: „Świadomy znaczenia mych słów i odpowiedzialności przed prawem przyrzekam uroczyście, że będę mówił szczerą prawdę, niczego nie ukrywając z tego, co mi jest wiadome”.

Nie składają przyrzeczenia świadkowie małoletni, którzy nie ukończyli lat siedemnastu, oraz osoby skazane wyrokiem prawomocnym za fałszywe zeznania. Inni świadkowie mogą być za zgodą stron zwolnieni przez sąd od złożenia przyrzeczenia.

Nieuzasadniona odmowa składania zeznań

W celu stworzenia gwarancji przestrzegania obowiązku zeznawania w charakterze świadka, ustawodawca stworzył środki przymusu, które grożą za jego naruszenie. Za nieuzasadnioną odmowę zeznań lub przyrzeczenia, a także (zgodnie z doktryną) udzielenie odpowiedzi, sąd  po wysłuchaniu obecnych stron co do zasadności odmowy skaże świadka na grzywnę w kwocie do trzech tysięcy złotych.

Niezależnie od powyższej grzywny sąd może nakazać aresztowanie świadka na czas nieprzekraczający tygodnia. Sąd uchyli areszt, jeżeli świadek złoży zeznanie lub przyrzeczenie albo jeżeli sprawę ukończono w instancji, w której dowód z tego świadka został dopuszczony.

Na postanowienie w przedmiocie skazania świadka na grzywnę oraz aresztowania przysługuje świadkowi zażalenie. Nie ma natomiast podstaw do uchylenia grzywny, nawet wówczas, gdy świadek wreszcie złożył zeznanie, odpowiedział na pytanie lub też złożył przyrzeczenie.