Wyłączenie sędziego w procesie cywilnym jako gwarancja rzetelnego procesu

Realizując fundamentalne zasady państwa prawa – wyrażoną w Konstytucji RP zasadę „prawa do sądu” oraz uregulowaną w Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności „zasadę do rzetelnego procesu”, polski ustawodawca wprowadził do porządku prawnego wiele instytucji, które umożliwiają pełną realizację tych zasad.

Jednym z takich instrumentów jest możliwość wyłączenia sędziego z możliwości orzekania w danej sprawie. Kodeks postępowania cywilnego rozróżnia wyłączenie sędziego z mocy ustawy (art. 48 k.p.c.) oraz na wniosek strony albo na żądanie samego sędziego (art. 49 k.p.c.).

• Oferta usług prawnych INLEGIS Kancelarie Prawne dostępna na stronie głównej Inlegis.pl

Wyłączenie sędziego w postępowaniu cywilnym z mocy ustawy

Enumeratywnie wymienione przesłanki wyłączenia sędziego z mocy ustawy znajdziemy w art. 48 § 1 k.p.c., który wskazuje, że sędzia jest wyłączony z mocy samej ustawy:

1. 1. w sprawach, w których jest stroną lub pozostaje z jedną ze stron w takim stosunku prawnym, że wynik sprawy oddziaływa na jego prawa lub obowiązki;
   2. w sprawach swego małżonka, krewnych lub powinowatych w linii prostej, krewnych bocznych do czwartego stopnia i powinowatych bocznych do drugiego stopnia;
   3. w sprawach osób związanych z nim z tytułu przysposobienia, opieki lub kurateli;
   4. w sprawach, w których był lub jest jeszcze pełnomocnikiem albo był radcą prawnym jednej ze stron;
   5. w sprawach, w których w instancji niższej brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia, jako też w sprawach o ważność aktu prawnego z jego udziałem sporządzonego lub przez niego rozpoznanego oraz w sprawach, w których występował jako prokurator;
   6. w sprawach o odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem, jeżeli brał udział w wydaniu tego orzeczenia.

Precyzyjna regulacja ww. przepisu zakazuje interpretowania przesłanek w sposób rozszerzający, a podstawa wyłączenia sędziego znajdzie zastosowanie w ściśle określonych sytuacjach.

Sformułowanie “sędzia jest wyłączony z mocy ustawy” nie oznacza, że sędzia może ustąpić ze składu orzekającego mocą własnej czynności i wedle własnego uznania. Sędzia może jedynie zgłosić żądanie wyłączenia go ze składu orzekającego. O tym zaś, czy rzeczywiście zachodzi przyczyna wyłączenia tego sędziego, decyduje sąd w składzie 3 sędziów zawodowych.

Regulacja taka zapobiega unikaniu przez sędziów rozstrzygania spraw skomplikowanych, pracochłonnych bądź kontrowersyjnych przez bezpodstawne próby wyłączenia się ze sprawy.

Wyłączenie sędziego na jego żądanie bądź na wniosek strony

Jak stanowi art. 49 k.p.c., niezależnie od przyczyn wyłączenia sędziego z mocy ustawy, sąd wyłącza sędziego na jego żądanie lub na wniosek strony, jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie.  Celem tej instytucji jest  zapewnienie sprawowania wymiaru sprawiedliwości w warunkach optymalnych, wyłączających ewentualne wątpliwości co do bezstronności sędziego.

Chodzi przy tym o wyeliminowanie nie tylko wątpliwości stron, ale także wątpliwości samego sędziego, który znając osobiście jedną ze stron, może obawiać się, że jego rozstrzygnięcie nie będzie wolne od subiektywizmu.

W orzecznictwie wskazuje się na konieczność wyłączenia sędziego z uwagi na stosunek osobisty, który jest stosunkiem emocjonalnym, bez względu na to czy wywołuje go pozytywne nastawienie (przyjaźń, zażyłość, szczególna sympatia) czy też negatywne (wrogość, nienawiść, nieżyczliwość). W orzecznictwie dopuszcza się też uznanie za przyczynę wyłączenia sędziego, istnienie stosunków osobistych o charakterze gospodarczym, a więc np. występowanie osobistych powiązań majątkowych czy kredytowych.

Stosunek osobisty, to również stosunek ujawniający się w trakcie postępowania, a polegającego na przychylnym odnoszeniu się do jednej i nieprzychylności wobec drugiej strony. Decydują o tym fakty, a więc wszelkie okoliczności obiektywne, które mogłyby świadczyć o zróżnicowanym traktowaniu uczestników postępowania przez sędziego i wywoływać zarówno u strony, jak i u postronnego obserwatora wątpliwości co do obiektywizmu sędziowskiego.

Przesłanki wyłączenia sędziego

Często strona zastanawia się czy okoliczności sprawy stanowią wystarczającą przesłankę do wyłączenia sędziego. Poniżej prezentuję przekładowe sytuacje z orzecznictwa, które mogą być pomocne w określeniu swojej sytuacji prawnej (ale wcale o tym nie przesądzają):

1. 1. Zarzut strony, że sędzia prowadzi postępowanie z naruszeniem przepisów procesowych, nie może być skuteczną podstawą wniosku o wyłączenie sędziego.
   2. Okoliczność, że sędzia reprezentuje pogląd prawny niekorzystny dla strony, nie stanowi podstawy do jego wyłączenia.
   3. Ostry i subiektywny sposób reakcji sędziego na postawione mu zarzuty stanowi wystarczającą przyczynę do wyłączenia go na jego wniosek lub na wniosek strony.
   4. Przyczyną wyłączenia może być stosunek zażyłości zachodzący pomiędzy jedną ze stron a matką, żoną lub dziećmi sędziego.
   5. Podstawę do wyłączenia sędziego stanowić może niechętny stosunek okazywany stronie w toku postępowania.
   6. Zależność służbowa między kierownikiem sądu i sędziami nie ma charakteru stosunków (okoliczności) mogących wywołać wątpliwości co do bezstronności sędziego.
   7. Zarzut niewłaściwego prowadzenia procesu przez sędziego nie uzasadnia wniosku o jego wyłączenie.
   8. Stosunki towarzysko-służbowe między sędziami sądu stanowią podstawę do wyłączenia sędziów na ich żądanie w sprawie dotyczącej małżonka sędziego, jeżeli mogłyby wywoływać wątpliwości co do ich bezstronności i obiektywizmu.
   9. W razie istniejących nieporozumień na tle zawodowym małżonka sędziego z jedną ze stron procesu, sędzia – kierując się dobrem wymiaru sprawiedliwości – powinien złożyć wniosek o wyłączenie. Nawet gdy w takiej sytuacji nie ma podstaw, aby zakwestionować jego obiektywizm to mając na uwadze odbiór społeczny, trzeba przyjąć, że rozpoznanie sprawy z jego udziałem stanowi naruszenie art. 49 k.p.c. mogące mieć wpływ na wynik sprawy.
   10. Sędzia zatrudniony dodatkowo w warunkach podległości służbowej (np. uczelnia wyższa) albo pobierający wynagrodzenie z tytułu umów cywilnoprawnych (np. szkolenie pracowników banku, zakładu ubezpieczeń) powinien być wyłączony od orzekania w sprawach pracodawcy (zleceniodawcy), swoich przełożonych (osób zawierających z nim umowę cywilnoprawną) i współpracowników oraz innych pracowników lub współpracowników tych podmiotów.

Podsumowując, należy pamiętać, że ideą, dla której powstała instytucja wyłączenia sędziego, jest troska o zapewnienie bezstronnego udziału osób wchodzących w skład organów sądowych w rozpoznawanych sprawach. Chodzi tu o kwalifikacje etyczne danego sędziego do rozpoznawania i rozstrzygania konkretnej sprawy.

Wyłączenie sędziego stanowi instytucję wzmacniającą gwarancję bezstronności sędziego i jednocześnie umacniają powagę wymiaru sprawiedliwości. Gwarancja ta ma daleko idące skutki, naruszenie bowiem przepisów o wyłączeniu sędziego w każdej fazie postępowania cywilnego prowadzi do nieważności postępowania (art. 379 pkt. 4 k.p.c.).